AÐ KOMA ARFLEIFÐINNI TIL SKILA
Sennilega myndu Rolling Stones ekki trekkja betur á konsert í
Reykjavík núna en Sigurður Nordal gerði á fyrirlestra sína sem
stóðu vetrarlangt og hófust í október 1918. Það er að segja
hlutfallslega. Um fimm hundruð manns sóttu fyrsta fyrirlesturinn
sem haldinn var í rúmbestu húsakynnum Reykjavíkur á þeim tíma,
Bárubúð. Reykvíkingar hafa þá verið um sextán þúsund. Nokkuð gott
hlutfall á fyrirlestur um heimspeki!
Merkilegt framtak
Sigurður var 32 ára gamall, nýkominn heim frá námi í Berlín,
Kaupmannahöfn og Oxford. Hann hafði hlotið styrk úr sjóði Hannesar
Árnasonar en styrki úr sjóðnum hlutu einstaklingar til uppihalds í
fjögur ár, þrjú erlendis en fjórða veturinn skyldu þeir vera í
Reykjavík og flytja fyrirlestra um afraksturinn. Hannes Árnason
(1812-1879) var kennari í heimspekilegum forspjallsvísindum við
Prestaskólann í Reykjavík en ári áður en hann lést stofnaði hann
styrktarsjóðinn og ákvað að láta eigur sínar renna í hann að sér
látnum. Mörg merk heimspekirit íslensk á 20. öldinni voru
upphaflega til komin vegna styrkveitingar úr sjóði Hannesar
Árnasonar.
Sigurður gerir velgjörðarmanni sínum hátt undir höfði í upphafi
fyrirlestraraðar sinnar og má augljóst vera að hann kann vel að
meta framtak hans, sem og er stórmerkilegt: Að styrkja menn til að
afla fanga í fjársjóðum heimspekinnar þar sem þá er digrasta að
finna og deila síðan með löndum sínum.
Einlyndi og marglyndi
Sigurður nefnir fyrirlestraröð sína Einlyndi og
marglyndi. Hann leggur ríka áherslu á að fyrirlestrarnir myndi
eina heild og að enginn skuli hrapa að ályktunum fyrr en þeir hafi
heyrt fyrirlestrana alla. Í grein sem hann ritar í Lögréttu til að
kynna fyrirlestraröðina segir hann um meginstef þeirra:
"Einlyndi og marglyndi eru fyrst og fremst tvær andstæðar
stefnur í sálarlífi hvers manns, þar sem öllum er eðlilegt á víxl
að stefna að því að viða nýju efni í sálarlífið og koma á það
kerfum og skipulagi, að vera á víxl opnir fyrir margs konar áhrifum
og beina athygli og orku að einu marki, að vera á víxl eins og
hljóðfæri í hendi lífsins eða ráða sjálfur leiknum. Sumir hallast
þó fyrir eðlisfar eða uppeldi svo greinilega á aðra hvora sveifina,
að orðin "einlyndur" og "marglyndur" má nota um
skapgerðarlýsingar."
Í fyrirlestrunum sýnir Sigurður hvernig þessar andstæður séu
stöðugt að takast á, ekki einvörðungu í huga hvers manns heldur í
menningu og heimspeki. Þannig sé trúararfleifð Austurlanda í þeim
farvegi að leita jafnvægis en margbreytileikinn og áhersla á
fjölbreytni einkenni ýmsa þræði í vestrænni menningu.
Hinar veikrödduðu þrár
Sigurður meitlar hugsun sína frábærlega og kemst oft stórvel að
orði - oft gætir hlýrrar gletni: "En svo mikið er víst, að sé
of mikill þys af jarðneskum þörfum og áhyggjum í sálinni, er lítil
von um, að hinar hreinni, en veikraddaðri andlegu þrár nái þar
áheyrn..."
Hér er vikið að enn einni víddinni í tilverunni, hinni andlegu,
kjarnanum í æðstu trúarbrögðum og "allri dýrustu speki
mannkynsins"; vídd sem Sigurður segir vera svo raunverulega að
öðlist menn á henni skilning og tileinki sér hana eins og
hún væri veruleiki, megi "áreiðanlega komast nær sannleikanum
um síðustu gátur mannsandans en með nokkurri
röksemdafærslu."
Góður spegill
Ég staðnæmist við margt í fyrirlestrum Sigurðar
Nordals.
Í fyrsta lagi ýmsar skarpar ábendingar um meninngarsöguna. Þannig
vekur hann athygli á ýmsum umhugsunarverðum þáttum hennar, sem hann
síðan speglar í hugmyndum sínum og grunngildum, samanber sýn hans á
austræna og vestræna menningarstrauma.
Í öðru lagi eru fyrirlestrarnir hlustanda eða lesanda gagnlegur
spegill. Ef við gefum okkur að við búum hvert okkar við hvoru
tveggja, einlyndi og marglyndi sem skapgerðareinkenni í einhverjum
mæli, er góðra gjalda vert að spyrja sjálfan sig hvort blandan sé
rétt: Er maður ef til vill of sjálfhverfur í hugsun sinni, of
upptekinn við að koma skikk á þær hugmyndir sem þegar hafa komið
sér fyrir í sálartetrinu eða er maður opinn fyrir nýjum straumum,
tilbúinn að víkka sjóndeildarhringinn og reynsluheiminn, auðga
andann og gera tilraunir til að breyta sjálfum sér til
góðs?
Síðan er það hitt sem Sigurður bendir á, að spurningin snýst
ekki um það eitt að "víkka útsýnið" sem hann nefnir
svo. Í fyrirlestri sínum segir hann: "Með vaxandi
reynslu fannst mér þetta sífellt verða vafasamara. Sálin á sér ekki
einungis breidd, heldur líka dýpt; henni er ekki einungis eðlilegt
að eignast, heldur líka að gefa sjálfa sig. Eins og of einhæft og
fábreytt líf þurrkar lindir sálarlífsins, á sama hátt missir
maðurinn sjálfan sig með því að þjóta sífellt úr einu í
annað."
Það sem á hugann leitar
Það sem framar öllu öðru sækir á huga minn eftir lestur þessara
stórmerkilegu fyrirlestra er tvennt.
Í fyrsta lagi hve mikils er misst þegar umræða og hugsun um æðri
sannindi víkur fyrir "þys af jarðneskum þörfum". Það hefur
óneitanlega gerst á okkar tíð. Það sem meira er: Hinar
"jarðnesku þarfir" hafa beinlínis verið hafnar upp í æðra
veldi, "græðgi er góð", sagði Thatcher. Þegar árhundruða
tilraunir til að beisla í okkur hann Adam eru settar fyrir róða,
Mammon settur á stall og eigingirnin hafin upp til skýjanna er
varla við öðru að búast en að boðskapurinn skili sér með einhverjum
hætti! Nákvæmlega þetta blasir við okkur í samtímanum. Sú mynd
verður skýrari þegar djúpar hugleiðingar andans manna frá fyrri
tíð, manna á borð við Sigurð Nordal, rekur á fjörur.
Hitt sem sækir á hugann, er mikilvægi ræktarseminnar gagnvart
sögulegri arfleifð okkar.
Hugsýnin verði aldrei án talsmanna á Íslandi!
Sjóð sinn stofnar Hannes Árnason til að koma dýrmætri arfleifð
hins besta úr sögu mannsandans á framfæri við samtíðina og þar með
framtíðina. "Hannes Árnason hefur hugsað sem svo: ef ungir
menn, sem eru hneigðir fyrir að hugsa um gátur lífsins, fá að helga
tíma sinn heimspeki og íhugun 3-4 ár án þess að þurfa að bera
áhyggjur fyrir afkomu sinni, þá hljóta þeir að komast í samband við
ríki andans, því þangað liggja allar leiðir hugsunarinnar, ef nógu
langt er farið, og heimspekin er ein af þjóðbrautunum. Svo með
þessari sjóðstofnun fannst honum hann hafa gert það, sem stóð í
hans valdi, að hugsýnin yrði aldrei án talsmanna á
Íslandi."
Þessa ræktarsemi Hannesar við menningararfleifðina kunni Siguður
Nordal að meta og brást hann sjálfur ekki ætlunarverkinu.
Þetta á að verða okkur Íslendingum umhugsunarefni í þrengingum
þjóðarinnar. Við eigum að leggja ríka rækt við okkar eigin menningu
og gera jafnframt út menn sem aldrei fyrr til að fara sem víðast að
finna gersemar í hinni "dýrustu speki".