VIÐ GERÐUM RANGT
Birtist í Morgunblaðinu 17.01.12.
Tillaga þess efnis að ákæran á hendur Geir H.
Haarde, fyrrverandi forsætisráðherra, fyrir Landsdómi, verði dregin
til baka, kemur til umræðu á Alþingi í vikulok. Skiptar skoðanir
eru um málssóknina. Ég er einn þeirra sem ber ábyrgð á ákærunni
gegn Geir. Ég hef hins vegar gert það upp við mig að styðja þessa
tillögu og harma það helst að hún skuli ekki hafa komið fram fyrr.
Sá maður sem slíkt segir á fyrst og fremst við sjálfan sig að
sakast.
Reyndar tel ég að afdrifarík mistök hafi verið gerð við
atkvæðagreiðslu um Landsdómsmálið á Alþingi. Tillagan sem borin var
undir Alþingi gekk út á að fjórir ráðherrar færu fyrir Landsdóm,
sem skyldi kanna hvort embættisfærslur þeirra stæðust lög um
ráðherraábyrgð, tveir úr Sjálfstæðisflokki og tveir úr Samfylkingu.
Atkvæðagreiðslan varð í höfuðdráttum eftir flokkslínum. Af hálfu
stjórnarþingmanna greiddu þingmenn VG atkvæði með tillögunni í
ítrasta formi hennar en Samfylkingarþingmenn greiddu ekki atkvæði á
einn veg um alla þá einstaklinga sem í hlut áttu. Þegar upp var
staðið varð niðurstaðan sú að aðeins einn maður skyldi ákærður,
Geir H. Haarde.
Málið tekur eðlisbreytingu
Í mínum huga tók málið þarna eðlisbreytingu. Málaferli sem áttu
að beinast að ábyrgð "stjórnmálanna" á mistökum í aðdraganda
hrunsins urðu með þessari atkvæðagreiðslu að málssókn gegn einum
einstaklingi. Mistökin sem ég kalla svo, voru þau að stöðva ekki
atkvæðagreiðsluna, þegar sýnt var að hún var að taka á sig
afskræmda flokkspólitíska mynd, og gefa þingmönnum ráðrúm til að
íhuga málið nánar. Mér segir svo hugur að við þá íhugun hefðu
margir sem greiddu atkvæði með málssókn kosið að láta eitt yfir
alla ganga í stað þess að setja alla ábyrgðina á herðar eins manns.
Þar tala ég fyrir sjálfan mig.
Um málatilbúnaðinn allan má deila og skal það fúslega viðurkennt að
aldrei hef ég verið sáttur við þetta mál innra með mér og hefði
heldur ekki orðið þótt þeir einstaklingar aðrir sem tillagan
beindist að, hefðu einnig verið ákærðir. Þetta er stór játning og
engan veginn auðveld því þessi ákvörðun hefur þegar haft
afdrifaríkar afleiðingar fyrir einstakling og samfélag. Ætla ég hér
að skýra þessa afstöðu mína nokkuð.
Uppáskriftir og medalíur
Í mínum huga er pólitískt uppgjör við hrunið margfalt stærra og
mikilvægara en svo að það fari fram með málsókn á hendur örfáum
einstaklingum fyrir mjög þröngt afmarkaðar yfirsjónir þeirra í
aðdragandanum.
Pólitísk ábyrgð á hruninu er margþætt og teygir sig alllangt aftur
í tímann. Fyrir þessu var gerð ítarleg grein í Rannsóknarskýrslum
Alþingis. Þær skýrslur voru vel unnar þótt langt sé frá því að þær
hafi verið óaðfinnanlegar og má þar nefna að varðandi hina
pólitísku ábyrgð tel ég marga hafa sloppið furðu vel frá borði.
Afglöp margra stjórnmálamanna voru ævintýraleg og teflt á tæpasta
vað í ýmsum efnum.
Eftir á verður myndin ljós, sem mörgum var óskýr í samtímanum. Nú
sjá allir hve afdrifaríkt það var að stöðva ekki Icesave-blekkingu
Landsbankans í fæðingu. Og nú eru öllum augljós pólitísk axarsköft
þáverandi forsætisráðherra og utanríkisráðherra sem vorið 2008 fóru
út í heim í fylgd útrásarvíkinga að vitna um öryggi
fjármálakerfisins!
Og öll þau sem höfðu klappað fyrir útrásarmönnum þegar þeir sölsuðu
undir sig almannaeigur fjárvana þjóða, á Balkanskaga og víðar,
höfðu ekkert að athuga við siðleysið sem í þessu fólst. Þau örfáu
sem vöruðu við voru hædd og spottuð. Áfram skyldi haldið. Medalíur
voru veittar og fjölmiðlarnir buðu "athafnaskáldum" til stofu. Sem
dæmi um dómgreindarleysið má nefna að á sama tíma og
forsætisráðherrann og utanríkisráðherrann lögðu land undir fót var
verið að kynna á Alþingi frumvarp fjármálaráðherrans sem gert hefði
lífeyrissjóðum kleift að taka þátt í skortsölubraski! Það var sem
betur fer stöðvað en mér er minnisstætt hvað þurfti til svo að það
gerðist.
Andrúmsloftið var allt á þennan veg. Ísland átti að verða
miðpunktur fjármálaheimsins og því minna aðhald og eftirlit þeim
mun betra!
Þau áttu sér draum
Á viðskiptaþingi árið 2005 sagði Halldór Ásgrímsson, þáverandi
forsætisráðherra:
"Ég á mér þann draum að í framtíðinni verði Ísland þekkt um
víða veröld sem alþjóðleg fjármálamiðstöð. Að hér á þessari litlu
og hjartfólgnu eyju starfi kraftmikil alþjóðleg fyrirtæki sem hafa
kosið að eiga hér höfuðstöðvar vegna ákjósanlegra skilyrða af hálfu
stjórnvalda...."
Á Alþingi í mars þremur árum síðar sagði Geir H. Haarde, þáverandi
forsætisráðherra, arftaki Halldórs og þar áður Davíðs
Oddssonar, forsætisráðherrans sem lagði niður Þjóðhagsstofnun:
"Frá því að tillögur umræddrar nefndar, sem forveri minn
...skipaði til að skoða alþjóðlega fjármálastarfsemi á Íslandi,
hafa ýmis skref verið ... Fyrst má nefna ný lög um
starfstengda lífeyrissjóði...Aðalatriði þessarar hugmyndar er að
nýta þá jákvæðu ímynd sem íslenska lífeyrissjóðakerfið hefur á
alþjóðavettvangi .... Í öðru lagi má nefna ... skattfrelsi
hagnaðar af sölu hlutabréfa ...Í þriðja lagi vil ég nefna
nýlega ákvörðun ríkisstjórnarinnar um lækkun tekjuskatts á
fyrirtæki ...Í fjórða lagi hefur einnig markvisst verið
unnið að því að draga úr skrifræði og kostnaði í reglusetningum
hins opinbera, m.a. undir formerkjum þriggja ára aðgerðaáætlunar
sem kallast Einfaldara Ísland...Að öðru leyti er ég
sammála því sem segir í tillögu nefndarinnar, að mikilvægt sé að
horfa til þess sem langtímamarkmiðs að ganga helst aldrei skemur í
umbótum á rekstrarskilyrðum fyrirtækja en viðmiðunarþjóðir okkar
gera...Til skoðunar hafa verið í fjármálaráðuneytinu drög
að frumvarpi frá viðskiptaráðuneytinu um svokallaða
fjárvörslusjóði..."
Kvótinn, einkavæðing, útrás og auðlindir
Þessi saga á sér lengri rót. Að minnsta kosti frá því þáverandi
stjórnvöld heimiluðu að braska með veðsettan kvóta í byrjun tíunda
áratugar síðustu aldar. Þá byrjaði útrásarævintýrið, sem
ríkisstjórnir Sjálfstæðisflokksins áttu eftir að styðja við fram á
haustið 2008 þar til allt hrundi og varð ákafinn meiri eftir því
sem nær dró hruni.
Ýmsar vörður voru á þessari vegferð, einkavæðing sjóða
atvinnulífsins þegar milljaðrar sem atvinnuvegirnir höfðu safnað
voru færðir fjármálakerfinu til ráðstöfunar. Síðan kom einkavæðing
á einkavæðingu ofan: SR-Mjöl, fært fjármálamönnum á silfurfati,
markaðasvæðing Pósts og síma, þar sem nýir stjórnendur lögðust í
stórfellt brask með stofnun sem séð hafði okkur fyrir ódýrustu
símaþjónustu í heiminum og árlegum rekstrarafgangi inn í ríkissjóð!
Og síðast en ekki síst einkavæðing bankanna. Það er ekki ofsögum
sagt að Íslandi hafi verið umturnað. Tiltölulega saklaust samfélag
varð siðlaus spilabúlla.
Þetta gerðist ekki af sjálfu sér. Að sjálfsögðu voru gerendur.
Spilavítið Ísland var búið til með markvissum og yfirveguðum hætti.
Það var ásetningur Sjálfstæðisflokksins að gera Ísland að
fjármálamiðstöð heimsins með minna reglugerðarverki og hagstæðari
skattaskilyrðum fyrir braskfyrirtæki en fyrirfundust á á byggðu
bóli. Framsókn stóð sig afbragðsvel í þessari viðleitni og
Samfylkingin líka þegar að henni kom; áköf og gagnrýnislaus.
Glæpir og afglöp
En hvar liggja mörkin á milli glæpa og afglapa? Hér hlýtur
ásetningur að skipta máli. Mest af því sem hér hefur verið vísað
til var án efa gert í pólitískri blindu en ekki af illum ásetningi
og segir mér hugur að jafnvel vanrækslan í eftirliti hafi oftar en
ekki byggst á óskhyggju, voninni um að allt færi á besta veg,
jafnvel eftir að grunsemdir vöknuðu um að pottur væri brotinn. Hið
glæpsamlega sem að stjórnvöldum snýr varðar að mínu mati fyrst og
fremst einkavæðingu bankanna og verðmætra almannaeigna, þegar
einstaklingar og fyrirtæki mökuðu krókinn á fullkomlega siðlausan
hátt og þannig að ætla má að fólk tengt stjórnmálum hafi hagnast
persónulega vegna ákvarðana sem teknar voru á vettvangi
stjórnmálanna. Ég vil gera greinarmun á slíku athæfi annars vegar
og skaðlegri pólitískri kreddu hins vegar.
12. febrúar 2010 birtist forsíðufrétt í DV með myndum af Geir
Haarde, Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur, Björgvin G. Sigurðssyni,
Árna Matthiesen ásamt nokkrum fleiri einstaklingum undir
risafyrirsögn: GRUNUÐ.
Af þessu tilefni skrifaði ég eftirfarandi: "Nú hef ég ekki séð
grunsemdirnar útlistaðar. En ég vara við því að búa til glæpamenn
úr velviljuðu og heiðarlegu fólki sem kann að hafa unnið sér það
til saka að hafa sýnt fyrirhyggjuleysi, andvaraleysi -
augljóst nú eftirá en ekki endilega þá. Yfirsjónarbrot eru ekki
sama og ásetningsglæpir. Það truflar mig að svo virðist sem
einkavæðing bankanna og samkrullið við stjórnmálin hafi ekki verið
tekin til rannsóknar á sama tíma og umræddir einstaklingar eru
leiddir fram fyrir alþjóð. Förum varlega í fordæmingum!"
Einn svarar pólitískri ákæru!
Í viðtali í Fréttablaðinu 25. september 2010 sagði ég eftirfarandi:
"Auðvitað þarf enginn að láta sér bregða í brún þótt fólk sé
kallað til ábyrgðar samkvæmt lögum. Það er ekki þar með sagt að
fram séu settar ásakanir um óheiðarleika, í skilningi þess sem við
höfum séð gerast í bankakerfinu. Ég geri mikinn greinarmun þarna á
milli. Við þurfum að skilja að þetta snýst um ráðherraábyrgð og lög
um hana voru ekki sett að tilefnislausu. Hins vegar vil ég fá
rannsókn á einkavæðingu bankanna - og einkavæðingunni almennt -
vegna þess að þar tel ég að þessir tveir heimar, annars vegar hinn
pólitíski heimur ráðherraábyrgðar og hins vegar hinn sviksami
heimur ásetningsbrotanna, skarist."
Skýrsla þingmannanefndar Alþingis snýr fyrst og fremst að
Alþingi og vinnulagi þess í aðdraganda hrunsins og síðan þeim
lærdómum sem megi þar af draga og með hliðsjón af því, hverju þurfi
að breyta. Þetta er uppistaða skýrslunnar. Þar á Alþingi talsvert
óunnið. Í kjölfar þess að skýrslan var kynnt á Aþingi og samþykkt
þingsálykun um efni hennar kom fram umrædd tillaga um að fjórir
fyrrverandi ráðherrar yrðu látnir svara til saka frammi fyrir
Landsdómi. Í stað fjögurra einstaklinga eins og lagt var til,
stendur þar nú einn maður. Nokkrum ákæruefna hefur verið vísað frá.
Eftir standa ákærur sem snúa að andvaraleysi og skorti á
samráði.
Lög og réttlæti
Í ljósi þess sem að framan greinir taldi ég eðilsbreytingu eiga sér
stað við atkvæðagreiðsluna á Alþingi um þetta mál. Þar að auki -
og vegur það þyngst - hef ég nú komist að þeirri niðurstöðu að ég -
og meirihlutinn við atkvæðagreiðsluna - hafi gert rangt.
Á vettvangi stjórnmálanna höfðu um langan tíma verið teknar
ákvarðanir sem stefndu þjóðinni í ógöngur. Mín skoðun er sú að
glæpsamleg ásetningsbrot eigi að leiða til lykta fyrir dómstólum.
Að því er nú unnið. Pólitíska sökin er hins vegar miklu víðtækari
og hvílir ekki hjá örfáum einstaklingum heldur mörgum. Það er
ósanngjarnt að leggja pólitíska ábyrgð hrunsins í bankakerfi, sem
rekið var eins og spilabúlla, á einn mann.
Ég vil gera að mínum eftirfarandi orð vinnuhóps um siðferði í
Rannsóknarskýrslu Alþingis: "Ef einblínt er á sekt einstakra
manna er líklegt að við missum sjónar á flóknu samspili
einstaklingsathafna við félagslega, menningarlega og efnahagslega
þætti og að við förum á mis við þá lærdóma sem draga þarf af svo
miklum atburðum."
Við þetta vil ég bæta að réttarríki rís aldrei undir nafni,
nema lög og réttlæti fari saman.