Á TÍMAMÓTUM
Ávarp á Prestastefnu í Hallgrímskirkju 25.06.12
Nývígðum biskupi Íslands Agnesi M. Sigurðardóttur óska ég til
hamingju með embættið og velfarnaðar í vandasömu starfi um leið og
ég þakka fráfarandi biskupi, Karli Sigurbjörnssyni, fyrir hans
mikilvæga og dýrmæta framlag í þjóðlífi okkar. Persónulega vil ég
færa honum þakkir fyrir afar gott samstarf þann tíma sem ég hef
gegnt embætti ráðherra kirkjumála.
Íslenskt samfélag gengst nú undir miklar þrengingar en
jafnframt breytingar sem ég tel að eigi eftir að verða til góðs. Að
sjálfsögðu er það undir okkur sjálfum komið hvort svo verður.
Þannig er það ævinlega. Því þjóðfélagið breytist ekki. Því er
breytt. Það eru alltaf gerendur.
Það hriktir í gömlum bjálkum og burðarbitum, hvort sem það eru
stjónmálaflokkar, verkalýðshreyfing, eða réttarkerfið. Einnig innan
Þjóðkirkjunnar spyrja menn nú nýrra spurninga.
Samfélagið er að opnast, verða lýðræðislegra - ekki í einu vetfangi
heldur í mörgum skrefum og hef ég þá trú að við séum að fá
forsmekkinn að því sem síðar verður, verða vitni að fyrstu
hræringunum í löngu umbrota-ferli umsköpunar.
Nú er það ekki nýtt af nálinni að stofnanir og skipulag taki
stakkaskiptum, fjölmiðlun taki breytingum, menntun og atvinnuhættir
að sama skapi. En þær hræringar sem ég er þó fyrst og fremst að
horfa til eru djúptækari; ég er að horfa til tíðarandans: Hvernig
þjóðfélagið hugsar ef þannig má að orði komast.Og þá sérstaklega
hvort í hræringum samtímans megi greina hvernig framtíðin kemur til
með að sjá samspilið milli einstaklings og samfélags.
Mitt mat er það að 21. öldin eigi eftir að verða tímabil kröfunnar
um beint lýðræði og þá jafnframt dvínandi mikilvægis
fulltrúalýðræðis. Þá tel ég að á komandi tíð munum við leggja aukna
áherslu á almannarétt í stað þröngs einkaeignarréttar. Þetta er
krafa af lýðræðislegri rót; sprottin úr baráttu fyrir
mannréttindum; um réttinn til vatnsins, réttinn til auðlindanna,
til gæða lands og sjávar og síðast en ekki síst, réttinn til að
ráða eigin örlögum í lýðræðislegu samfélagi. Svo lengi sem
einstaklingur skaðar ekki aðra skuli hann eiga rétt á því að lifa
sínu lífi að eigin geðþótta, hver sem trú hans er eða
lífsskoðnun.
Á Íslandi ríkir trúfrelsi. Hitt er þó rétt að Þjóðkirkjan hefur
ákveðna sérstöðu. Ég er ekki í hópi þeirra sem telja það slæmt að
Þjóðkirkjan hafi sérstöðu. Enda er sérstaða Þjóðkirkjunnar
staðreynd, nánast óháð okkar vilja. Hún er sögulega ákvörðuð. En
svo lengi sem Þjóðkirkja er við lýði hljóta menn að spyrja um
forsendur sérstöðu hennar og í hverju hún felist. Í framhaldinu
vilja vakna spurningar sem eru ekki trúarlegs eðlis heldur eins
veraldlegar og verða má: Um samfélagslegt umrót og varðveislu
menningarverðmæta. Ég veit að sumir vilja afnema sérstöðu
Þjóðkirkjunnar í einu vetfangi. Aðrir vilja fara sér hægt, þó svo
að þeir vilji breytingar. Enn aðrir vilja engar breytingar.
En breytingar verða. Ég held að svo hljóti að vera. Viðfangsefni
hins andlega og veraldlega valds er að beina umræðunni og þar
með þróuninni í jákvæðan og uppbyggilegan farveg í góðri
sátt.
Hin miklu umbrot í þjóðfélaginu sem við verðum nú vitni að taka
ekki alltaf á sig geðfelldar myndir, og ekki er heldur alltaf
sanngirni fyrir að fara. Í mannréttindahraðlestinni sem nú brunar
inn í framtíðina eru ekki allir farþegarnir á verðskulduðu farrými.
Í nafni lýðræðis, frelsis og mannréttinda og jafnvel í nafni
sanngirni, höfum við oft fengið að kynnast fólsku - í verki og í og
ekki síður í orði. Þetta þekkjum við af sögunni og þetta þekkjum
við úr samtímanum.
Það er rétt sem séra Hjálmar Jónsson, dómkirkjuprestur sagði í
guðsþjónustu á þjóðhátíðardaginn, 17. júní, að illa sé komið
"þegar aumasta bloggið og ljótasta lygin er jafnsett hæstu
gildum og hugsjónum - og fær jafnmikið svigrúm í umræðu dagsins.
Þegar hending ræður því eftir hverju er tekið og hvað vekur
umhugsun og umræðu. Þess vegna er ennþá ríkari þörfin fyrir
dómgreind og skynsemi.".
Undir þessi orð vil ég taka.
Á dögum okkar sem nú lifum hafa sjaldan komið þau skeið sem eins
mikil þörf er á því og nú að spyrja um siðferði og gildi.
Stjórnmálamaður var spurður hvort hans flokkur hefði þegið háa
fjárstyrki á árum áður. Hann kvað svo vera en það hefði ekkert
rangt verið gert; lögin hefðu ekki bannað þetta, ekkert hefði verið
aðhafst í trássi við lög.
Sagan kennir að mikilvæg gildi fá þrifist án laga og án
stofnanalegrar umgjarðar en jafnframt einnig siðleysi í skjóli þess
að lagaákvæði skorti. Samviska og siðvit verða ávallt að móta
viðhorf og verk, í því er vandi og vegsemd mennskunnar fólginn.
Kristur barðist við stofnanaveldi sinnar samtíðar. Hann skilgreindi
sig aldrei í ljósi stofnunar, eigna eða veraldlegra gæða. Þau
gildi sem hann boðaði, eru hins vegar grundvöllur
siðferðis kristinna manna, í fjölbreyttum söfnuðum víða um
heim.
En kirkjan er stofnun jafnframt því sem hún er
félagsleg hreyfing og sem slík hlýtur hún að spyrja sjálfa sig
spurninga sem þessarar: Hvers konar stofnun vil ég vera? Er stór
stofnun betri en smá? Er þörf á Þjóðkirkju? Er ef til vill hætt við
því að með áherslu á hið stofnanalega, hið veraldlega, þoki boðun
fyrir umgjörð?
Í stjórnmálunum hefur þessari spurningu um stórt og smátt verið
svarað af mörgum og á mismunandi hátt. En hið viðtekna er að stórir
flokkar séu betri en smáir, þeir séu líklegri til að ná völdum og
halda þeim og koma stefnumiðum í framkvæmd. Líklegt er að einhver
segi að hið sama hljóti að gilda um kirkjur og kirkjudeildir.
Þegar ég var að feta mig af unglingsárunum og yfir á fullorðinsárin
var mikil gróska í pólitíkinni. Sérstaklega á vinstri vængnum þar
sem hugur minn var bundinn. Flokkarnir voru margir og lengst til
vinstri rúmaði stafrófið þá varla alla. Flokkarnir yst til vinstri
urðu aldrei stórir og náðu aldrei völdum. En færa má rök fyrir því
að pólitíkin á þessum tíma, gróskan í henni, hugsjónaeldarnir
og sannfæringin hafi leitt til mikilvægra breytinga í þjóðfélaginu.
Þannig tók jafnrétti kynjanna stórstígri breytingu til batnaðar á
þessum árum, skólarnir opnuðust út í samfélagið, til urðu
svokallaðar öldungadeildir fyrir fólk sem misst hafði af tækifæri
til mennta í uppvextinum. Allt var þetta tilkomið vegna kröftugrar
grasrótarumræðu.
Hugsunin um margt smátt og hin þúsund blómstrandi blóm hefur alltaf
hrifð mig og almennt er ég talsmaður margbreytileika sem getur
myndað fagurt en jafnframt kraftmikið lífsmynstur. Mér hugnast vel
sú hugsun að margir akrar blómstri hlið við hlið. Þetta eru
vissulega viðhorf sem íslenska Þjóðkirkjan hefur haft í heiðri. Á
undanförnum misserum þykir mér Þjóðkirkjan hafa sýnt svo ekki
verður um villst að hún þolir gagnrýna umræðu um sjálfa sig í
samtíðinni og hún er reiðubúin að horfa opnum augum til
framtíðar.
Nýr biskup sagði hér í Hallgrímskirkju í gær að einkenni
Þjóðkirkjunnar væri að hún stæði öllum opin. Það er skilningur sem
mér þótti koma fram á aðdáunarverðan hátt þegar fráfarandi biskup
Íslands, Karl Sigurbjörnsson tók á móti trúarleiðtoganum Dalahi
Lama með sameiginlegri athöfn í Hallgrímskirkju. Og sama afstaða og
sami skilningur hefur komið fram í starfi innan Samráðsvettvangs
trúfélaga en Þjóðkirkjan og þá ekki síst fráfarandi biskup hefur
sýnt þessum vettvangi mikla ræktarsemi. Fyrir skömmu var mér boðið
að vera viðstaddur móttöku hjá biskupi fyrir fulltrúa allra
trúarsöfnuða á Íslandi og var ánægjulegt að finna fyrir
umburðarlyndinu og þeim velvilja sem hann sýndi og þar ríkti.
Auðvitað aðhyllast margir engin trúarbrögð - hvorki kristin
né nokkur önnur - telja þau ekki veita svör við gátum
lífsins. Margir leita í smiðju fornra og nýrra heimspekinga,
aðrir snúa sér til náttúrunnar og enn aðrir leita fyrst og fremst
innra með sér. Sumir jafna samviskunni við guðdóm, röddinni sem býr
innra með sérhverjum manni. Sú rödd getur reynst kröfuhörð.
Lífsskoðunarfélög á borð við Siðmennt starfa í þessum anda sem mér
þykir um margt virðingarverður.
Mér þótti gott að finna hve vel því var tekið af kirkjunnar hálfu
þegar ég kynnti nýtt lagafrumvarp um lífsskoðunarfélög. Því miður
var það ekki samþykkt í vor en verður vonandi á hausti komanda.
Frumvarpið lýtur að því að jafna stöðu trúfélaga og
lífsskoðunarfélaga og er í mínum huga brýnt mannréttindamál.
En sem áður segir þá er kirkjan ekki bara boðað orð. Hún er
jafnframt stofnun sem veitir fólki atvinnu og veraldlegt skjól. Og
kirkjurnar - þar sem kirkjurækið fólk kemur reglulega saman og
hinir ókirkjuræknu eru viðstaddir skírnir, fermingar, giftingar og
fylgja ástvinum til hinstu hvílu - eru þegar allt kemur til alls,
hús sem þarf að hita upp og halda við, orgelið þarf að vera til
staðar og í lagi. Efnið og andinn þurfa að fylgjast að. Þetta
skildi bændafólkið á Snæfjallaströndinni sem gaf Sigvalda Kaldalóns
flygil forðum daga svo hann gæti þjónað tónlistargyðjunni og auðgað
þannig menningu sveitunga sinna. Þetta gerði efnalítið fólk að
forgangsverkefni!
Á Prestastefnu í Háskóla Íslands 3. maí fyrir rúmu ári hafði
ég á orði að sem stofnun hefði kirkjan þurft að sæta
miklum niðurskurði eins og aðrar stofnanir í samfélagi okkar. Því
miður sæi ekki fram úr þeim þrengingum sem við væri að glíma en án
þess að ég vildi gefa nokkur fyrirheit um framhaldið vildi ég
engu að síður bjóða kirkjunni að tilnefna fulltrúa í starfshóp sem
skyldi gera grein fyrir stöðu mála, hvernig sú staða væri til
komin og hvaða afleiðingar niðurskurðurinn hefði haft. Þar með væri
ég að bregðast við ákalli biskups sem lýst hefði þungum áhyggjum
yfir því hvernig komið væri, í formlegu erindi til mín sem ráðherra
kirkjumála.
Frá því er skemmst að segja að þessi nefnd var skipuð og skilaði
hún álitsgerð sem varð til þess að sú óheillaþróun sem átt hafði
sér stað um árabil var stöðvuð og er brýnt á komandi tíð að bæta þá
skerðingu sóknargjalda sem var umfram þá skerðingu sem stofnanir
almennt höfðu þurft að sæta.
Um þá hugsun sem þjóðkirkjuhugmyndin byggist á, hef ég oft farið
orðum og þá iðulega vísað til mikilvægis kjölfestunnar. Mig langar
til að rifja upp tvö tilefni þar sem ég hef gert þetta að
umtalsefni. Í ávarpi sem ég flutti í upphafi Kirkjuþings árið 2010
rifjaði ég upp fyrirlestur sem ég hafði hlýtt á um aðskilnað ríkis
og kirkju. Fyrirlesari hefði sagt að við hlytum að stefna að fullum
aðskilnaði samkvæmt þeirri grundvallarafstöðu að jafnræði skyldi
ríkja milli allra trúarbragða. Og hann hélt vangaveltum sínum
áfram: Kirkjan ætti að boða kristna trú, sagði hann, hún
ætti ekki að hafa með höndum stjórnsýslulegt hlutverk. Það hljóti
meira að segja að slæva raunverulegt ætlunarverk trúboðenda. En þar
sem ég sat úti í sal spurði ég innra með sjálfum mér: Er þetta með
öllu illt, ef niðurstaðan verður sú að gera boðandann/bírókratann
meðvitaðan um ábyrgð sína í fjölmenningarlegu umhverfi? Er kirkja
sem kappkostar að vera umburðarlynd; kirkja sem skilgreinir það sem
hlutverk sitt að veita öllum viðhorfum rými, að virða mannréttindi
allra, líka samkynhneigðra - er hún ekki eftirsóknarverðari en
ágeng kirkja, slitin úr formlegum tengslum við
þjóðfélagið?
Á fundi sem Innanríkisráðuneytið efndi til í Iðnó 7. mars sl um
trúfrelsi kom ég inná svipaða slóð á eftirfarandi hátt:
"Trú og trúarbrögð geta tekið á sig óæskilegar myndir.
Það er verðugt sjónarmið að íhuga hvort þjóðkirkja með breiðan
trúarskilning, með prestum menntuðum á dýptina og í anda víðsýni;
þjóðkirkja með langa sögu og hefð sem hefur sýnt að hún getur
staðið í fararbroddi um menningu og menntir, að ógleymdri
samhjálpinni - það er vissulega verðugt sjónarmið - að íhuga
og ræða hvort slík kirkja geti verið trygging fyrir því að
trúarþörf manna finni sér síður farveg í öfgakenndum trúflokkum en
myndi ella gerast, án hennar - án Þjóðkirkjunnar. Dæmin sanna
nefnilega að slæmar og mannfjandsamlegar öfgar fyrirfinnast í flóru
trúarlífsins - og að þær öfgar þrífast best í villtri
órækt."
En hvað er verið að fara með þessu? Er verið að biðja kirkjuna
um að líta á sig sem eins konar samfélagslegan öryggisventil og þá
gagnvart hverju og hverjum? Ógnar þessi nálgun ef til vill
eiginlegu hlutverki kirkjunnar eins og hún skilgreinir það sjálf
samkvæmt trúnni?
Hinn 3. maí sl. birtist í Fréttablaðinu athyglisverð grein eftir
guðfræðingana og prestana séra Sigrúnu Óskarsdóttur og dr. Hjalta
Hugason. Þau velta fyrir sér hinu pólitíska ákalli sem víða heyrist
um að kirkjan gerist eins konar samfélagslegur öryggisvörður. Og
tilefni skrifa þeirra voru sjónarmið í þessa veru sem
forsætisráðherra Bretlands, David Cameron, hafði þá nýlega viðrað
gagnvart Ensku biskupakirkjunni.
Greinarhöfundar komust m.a. svo að orði:
"Það sem Cameron raunverulega kallar eftir er að kirkjan finni
sig í því hlutverki að vera stofnun eða rammi utan um það sem kalla
má borgaralega eða nánast veraldlega trú.." Og greinarhöfundar
vara við því að kirkja sem gangi inn í sitt hlutverk á slíkum
forsendum verði alltaf framlengdur armur ríkisvaldsins. Og orðrétt:
"Ákall Camerons til kirkjunnar kemur okkur við vegna þess að
íslenskir stjórnmálamenn skilgreina oft hlutverk kirkjunnar í
samfélaginu á sama hátt og hann."
Grein sína enda guðfræðingarnir tveir á ábendingu, sem mér
þykir góð og síðan á hvatningu inn í framtíðina.
Ábendingin er áminning um að kirkjan sé í reynd "hluti af
langtímaminni samfélags".
Hvatningin var svo aftur sú að kirkjan eigi ekki aðeins að
gæta hefðanna heldur þurfi að endurskapa þær við síbreytilegar
aðstæður, meðal annars í ljósi fjölhyggjunnar og auðvitað sígilds
erindis síns um manngildi og lífsvirðingu. Í slíkri nálgun felist
óhjákvæmilega áskorun um árvekni og róttækni.
Mér finnst þetta vera réttmæt sjónarmið, umhugsunarverð fyrir kirkjunnar fólk og stjórnmálamenn að sama skapi.
Í mínum huga vakna fleiri spurningar en ég á svör við þegar
trúarbrögð eru annars vegar.
Hvað er að trúa? Gæti verið að trúin væri í eðli sínu mannleg kennd
líkt og ótti, reiði, gleði, hrifning? Undan tilfinningum verður
ekki komist. Og trúartilfinningin virðist fylgja manninum hvar sem
hann er. Skyldi það vera tilviljun?
Í einhverjum skilningi hefur flest fólk leitað til trúar einhvern
tímann. Fæst okkar trúa alltaf. Sum okkar þurfa ekkert á trú að
halda. Sumir eru hálfvolgir. Þannig kvað Jón Helgason í kvæði sínu
Hálfvolgur:
Ef skip mitt í villum um höfin hrekst
og himintunglanna leiðsögn bregzt,
og sjórinn þýtur með þungum niði,
Þín ég leita drottinn.
En þegar hafrænan ljær mér lið
og landið rís yfir hafsins svið,
svo þekkja má hinar þráðu hafnir;
þér ég neita drottinn.
Trú hefur ekki með menntun að gera, ekki heldur vísindin, hún er
ekki háð gáfum eða efnum eða tækifærum. Trúin er einsog félagi
sem
leggur höndina á öxlina á manni þegar maður er dapur, fordæmir
ekki
mistök og er örlát á fyrirgefningu.
Kirkjan sem stofnun er vissulega mannanna verk enda þótt í
trúarlegum skilningi kristinna manna eigi hún sér uppruna í
boðskap Jesú Krists. Kirkjan er umgjörð um lífsþjónustu. Hún
er tæki til að taka á móti þeim okkar sem þarfnast aðstoðar í
hörðum og oft illskiljanlegum heimi.
Ég er hér að fjalla um trúna sem mannlega þörf , ekki sem
ytri
opinberaðan sannleika. Og Þjóðkirkjan er vettvangurinn,
skipulagið, - byggingin sem hýsir starfið.
Að því leyti sem kirkjan er mannanna verk, mun hún breytast einsog
tímarnir breytast.
Og við lifum nú tímamót í Þjóðkirkjunni og samfélaginu. Mót tvennra
tíma. Kirkjan sýnir að hún lagar sig að breytingum og læknar sig af
sárum í þeirri trú, von og kærleika, sem er markmið hennar og
mælikvarði á hverri tíð.
Ég óska Þjóðkirkjunni, biskupum, prestum og djáknum og öðru
starfsliði, að ógleymdu öllu sóknarfólki hennar, farsældar á þeirri
björtu braut að vera gifturík íslenskri þjóð og landi.
