ALMANNARÉTTUR OG HARMUR HÆGRI MANNA
Birtist í
Markaðnum, viðskiptablaði Fréttablaðsins, 29.08.18.
Halldór Benjamín Þorbergsson, framkvæmdastjóri Samtaka
atvinnulífsins, skrifar grein í viðskiptablað Fréttablaðsins,
Markaðinn, miðvikudaginn 15. ágúst undir fyrirsögninni, Harmleikur
almenninganna.
Greinin er svargrein við nýlegu greinarkorni mínu þar sem ég beindi
þeirri spurningu til SA hvort ekki væri ráð að sameinast um að
auðlindir Íslands verði okkar allra.
Kenningar og alhæfingar
Og nákvæmlega þarna koma almenningarnir inn með tilheyrandi
harmi. Samkvæmt kenningu frjálshyggjunnar hafi sagan nefnilega
kennt hve illt sé að hafa verðmæti undir handarjaðri almennings,
eða með orðlagi HBÞ, "þegar eitthvað er í eigu allra hefur enginn
hagsmuni af því að ganga vel um það".
En alhæfingar eru til að forðast þær, bendir Halldór Benjamín okkur
réttilega á, því "þótt auðlindir séu í eign einstaklinga er ekki
þar með sagt að þeir geti gert við þær það sem þeim sýnist. Ríkið
stýrir nýtingu á landi og auðlindum með lögum".
Illkvittinn maður gæti nú spurt, hvort þessa sé þörf ef sú
staðhæfing á að standast að auðlindum sé best borgið i einkaeign
því enginn hafi "meiri hagsmuni af ábyrgri og sjálfbærri nýtingu
auðlindar heldur en eigandi hennar", svo enn sé vitnað í
greinarhöfund.
Samfélag er ekki hugarburður
Ein athugasemd hér: Samfélag er ekki óhlutbundinn aðili heldur
raunverulegur og áþreifanlegur eins og Halldór Benjamín reyndar
bendir á hvað varðar stýringu ríkisins á nýtingu auðlinda. Land í
eigu allra er því raunverulega í eigu allra. Og sagan kennir að
samfélagið er líklegra til að hugsa til lengri tíma en dauðlegir
einstaklingar sem hættir einmitt til skammtímahugsunar þegar
aflvakinn er gróðavon. Þá er ekki að sökum að spyrja.
Þetta er hins vegar alls ekki einhlítt og tek ég undir með
framkvæmdastjóra SA að þarna beri að varast alhæfingar. Aðhaldslaus
alræðisríki hafa þannig sýnt sig vera haldin skammtímahugsun og
hirða lítt um umhverfisvernd, nokkuð sem minnir okkur á hve
mikilvægt það er að hlusta á gæslufólk náttúru og umhverfis
og taka rökum þess.
Framkvæmdastjóri SA segir að í ellefu hundruð ár, allar götur frá
landnámi, hafi "auðlindir verið í eigu einstaklinga og nýttar af
þeim" og að þetta hafi gefið góða raun.
Auðlindir morgundagsins aðrar en gærdagsins
Þarna erum við komin að kjarna málsins, nefnilega þeirri
eðlisbreytingu sem nú er að verða á eignarhaldi á landi, hvaða
þýðingu sú breyting hefur.
Hverjar skyldu hafa verið auðlindir Íslands í ellefu hundruð ár?
Það voru vissulega jarðvarmi og vatn sem framan af öldum var nýtt
til neyslu og í einhverjum en takmörkuðum mæli þó til baða og
þvotta. Síðan voru það veiðihlunnindi í ám og vötnum sem voru og
eru á hendi jarðeigenda en í báðum tilvikum var almannaréttur til
þessara gæða mikill samkvæmt lögum til forna og fram eftir öldum.
Síðast en ekki síst var landið verðmætt sem ræktar- og beitarland.
Hin miklu afréttarlönd snerust um nýtingu til beitar en síður um
eignarhald í nútímamerkingu. Um allt þetta hafa verið skrifaðar
lærðar greinar en mér þykir mikilvægt að menn láti samt þrönga sýn
á ríkjandi lagabókstaf ekki villa um fyrir sér. Horfa þarf til
heildarsamhengis og hvernig við viljum líta á rétt almennings til
auðlinda jarðarinnar.
Nú er allt annað uppi á teningnum en áður var hvað eignarhald
áhrærir. Landið er farið að hafa þýðingu í ferðamennsku og tekist
er á um hvort réttmætt sé að landeigandi geti selt aðgang að
friðlýstum náttúruperlum. Þrátt fyrir stýringarlög ríkisins, sem
Halldór vísar til, fara stöku menn sínu fram þvert á þessi lög.
Síðan er það vatnið, heitt og kalt, og orkan sem tekist er á um og
skýrir nýtilkominn áhuga fjárfesta á íslensku landi.
Þetta hefur það í för með sér að eignarhald á landi þarfnast nýrra
skilgreininga í ljósi gerbreytts umhverfis og gerbreyttra hagsmuna
samfélagsins.
Ástæða til að lýsa ánægju
En hér vil ég staldra við og fagna sérstaklega því viðhorfi
Halldórs Benjamíns Þorbergssonar, framkvæmdastjóra SA, þegar hann
segir að sér hugnist ekki sú tilhugsun að erlendir fjárfestar
eignist drjúgan hluta Íslands. "nokkra tugi prósenta. Ég get ekki
sætt mig við að landið verði í erlendri eigu", segir hann.
Þá er spurningin hvað sé til ráða. Í mínum huga þarf að endurskoða
auðlindalöggjöfina og vatnalögin og styrkja þar almannarétt og að
sjálfsögðu breyta auðlindaákvæði stjórnarskrárinnar. Þá þarf að
setja lög sem banna samþjöppun í eignarhaldi jarðnæðis, krefjast
búsetu á Íslandi vilji menn eiga hér land og síðan tryggja
sveitarfélögum forkaupsrétt á landi með bakstuðningi ríkisins. Hvar
skyldi þetta enda, kann einhver að spyrja, í Norður-Kóreu? Nei,
frekar í Alaska þar sem nánast allt land er í samfélagseign, og
hefur þó enginn komið auga á nokkurn harmleik þar.
Þingeyjarsýslan öll
Framkvæmdastjóri SA býður í kaffi til frekari umræðu um
einkaeignarrétt og almannahag. Ég þigg það boð. Við gætum stytt
okkur leið að umræðunni að því leyti að báðir erum við því
hlynntir, gef ég mér, að íslenski bóndinn eigi sitt land og nýti
það sér til hagsbóta. En spurning síðan hvernig sporna megi gegn
því að fjárfestingarspekúlantar komist yfir umtalsvert land hér og
auðlindir. Þar er við að eiga mannskap sem í ófáum tilvikum hagnast
um heila Þingeyjarsýslu í kauphöllinni fyrir hádegi á góðum
degi.
(Við birtingu í Markaðnum féllu niður flestar
millifyrirsagnir,
http://www.visir.is/g/2018180828868/almannarettur-og-harmur-haegri-manna-)