Óverðskulduð atlaga að frelsinu

Mikil og neikvæð umræða hefur að undanförnu farið fram um einkavæðinguna, frelsisvæðinguna í atvinnulífinu og einkaframtakið sem blessunarlega hefur fengið aukið olnbogarými í okkar ágæta samfélagi síðasta áratuginn eða svo. Tilefni neikvæðninnar og niðurrifsstarfseminnar er dæmigert fyrir íslenska þjóðfélagsumræðu sem er enn, þrátt fyrir allnokkra þéttbýlismyndun og vaxandi menntunarstig landsmanna, algerlega úti í móa og snýst langoftast um hreint og klárt smáfugladrit. Meira að segja ólíklegustu menn hafa af tilefnislausu sett sig í bardagastellingar og rekið upp stríðsöskur gegn frelsisvæðingu efnahagslífsins. Og hvers vegna: jú, út af smávægilegum bónus sem nýeinkavæddur banki vildi greiða starfsmönnum sínum fyrir vel unnin störf á liðnum og komandi árum.

Margur verður af öfund api

Málavextir eru þeir að tveir framúrskarandi starfsmenn Kaupþings Búnaðarbanka, þeir Sigurður Værðarvoð og Hreiðar Már, fengu ádrátt um dálítinn kaupauka fyrir ómetanleg störf í þágu síns fyrirtækis – um var að ræða nokkurs konar jólabónus eins og tíðkast að greiða launþegum í öllum vel reknum og sómakærum fyrirtækjum. Nú man ég ekki nákvæmlega upphæðirnar í þessu sambandi en mig minnir að bónusinn hafi átt að nema um 360 milljónum króna á kjaft sem þykir ekki mikið í því alþjóðlega umhverfi sem við hrærumst í. Þá var þessi bónus til fimm ára og auðvitað verður að líta á upphæðirnar í því samhengi. Og þessi bónus – þessi viðurkenning fyrir vel unnin störf sem þekktist að sjálfsögðu ekki meðan ríkið var með fjármálaheiminn í sínum heljargreipum - varð til þess að allt ætlaði um koll að keyra í samfélaginu. Öfundin, sú ólánsplága sem hefur herjað á Íslendinga meir og verr en allar aðrar þjóðir, blossaði upp og fór um landið eins og eldur í sinu. Hvar annars staðar á byggðu og siðmenntuðu bóli hefði önnur eins múgæsing gripið um sig?

Forsætisráðherra reiðir til höggs

Ég sagði að ólíklegustu menn hefðu rekið upp stríðsöskur gegn hina frjálsa hagkerfi sem loksins er að líta dagsins ljós hér á landi. Mest kom mér auðvitað á óvart þegar hæstvirtur forsætisráðherra, þessi minn uppáhalds stjórnmálamaður, var skyndilega farinn að haga sér eins og ótíndur kommúnisti, afneitaði ávöxtum frelsisins og hins frjálsa markaðar og sagði sprettuna siðlausa og út úr öllu korti. Ég verð bara að segja það hreinskilnislega, og með fullri virðingu fyrir Davíð Oddssyni, að ekki man ég eftir neinum öðrum bújöfri sem hefur látið sólríkt sumar og góða sprettu koma sér í vont skap.
Ég tek það afskaplega nærri mér hvernig minn ágæti og bráðskemmtilegi forsætisráðherra hagaði sér eins og umskiptingur eftir að hann frétti af bónusgreiðslunum. Hann sagði að bankastarfsmennirnir tveir væru að koma óorði á frelsið, þeir væru að vanvirða einkavæðinguna sem hann sjálfur hafði haft forgöngu um og komið í framkvæmd. Í reiðikasti rauk svo forsætisráðherra niður í Búnaðarbanka á hraða ljóssins, reif út sparifé sitt og hvatti alla þjóðina til að skipta ekki meir við þessa ræningja og gróðapunga. Síðan hóf hæstvirtur forsætisráðherra lestur Passíusálmanna í Ríkisútvarpinu, sem hingað til hafa jú verið fluttir á föstunni, og olli það ótímabærri spurn fjölda barna eftir páskaeggjum og þar af fljótandi vonbrigðum. Og Davíð braut allar hefðir því hann byrjaði ekki á byrjuninni. Nei, hann vatt sér beint í Júdasar iðrun og ýjaði að því að bankastarfsmennirnir væru að selja andskotanum sál sína fyrir peninga.

Ást á móðurmálinu eða hugsjónabrestur?

Forsætisráðherra gerði fleira. Hann sakaði nefnilega hinn nýfrelsaða Búnaðarbanka um að vera að kaupa þýfi af tilteknum kaupsýslumanni; manni sem hefur unnið sér það eitt til saka að rífa sig upp úr sárri fátækt með óbilandi dugnaði og útsjónarsemi. Og ég spyr eðlilega í framhaldinu: hvað í ósköpunum olli hinum snöggu skapbrigðum forsætisráðherra?
Persónulega var mér nánast orða vant í fyrstunni og hef fáar skýringar á því af hverju forsætisráðherra skar skyndilega upp herör gegn frelsinu. En ég ætla þó að leyfa mér að varpa fram tilgátu sem kann að skýra hegðun hans að einhverju og jafnvel öllu leyti. Ég hef fylgst gaumgæfilega með ferli Davíðs undanfarin 20 ár og það hefur ekki farið fram hjá mér að hann er öflugur málsvari íslenskrar menningar og tungu, lands og þjóðar. Orðskrípið “bónus” sem mikið var notað í Kaupþings Búnaðarbankamálinu er að sjálfsögðu eitur í beinum allra málhreinsunarmanna, og þar á meðal Davíðs. Sannir unnendur íslenskrar tungu vilja að sjálfsögðu útrýma þessu orði og vilja fortakslaust nota okkar ástkæra móðurmál; þeir vilja tala um kaupauka eða þá afkastahvetjandi launakerfi. Er vonandi að þessi tilgáta mín sé á öflugum rökum reist; að öðrum kosti mætti leiða að því líkum að forsætisráðherra hafi snúið baki við sínum hugsjónum. Á slíku hef ég enga trú og væri raunar álíka ótrúlegt og ef skáldinu Einari Ben. hefði tekist að selja norðurljósin eins og hann ætlaði sér forðum tíð!

Frelsið er ótrúlegt ævintýr

Auðvitað verðum við neytendur, og það á við bæði um mig og Davíð Oddsson og aðra málhreinsunarmenn, að sýna frelsinu  þolinmæði. Ávextirnir koma ekki allir upp í munninn á okkur samtímis en nú þegar er þjóðin farin að finna fyrir andblæ samkeppnisþjóðfélagsins. Olíufélögin okkar standa til að mynda í óvægnu verðstríði; þau lækka bensínið fyrir hádegi, og það jafnvel um eina krónu, hækka það svo aftur um eina og fimmtíu síðdegis vegna breyttra aðstæðna á heimsmarkaði og lækka það svo kannski aftur um 50 aura í bíti næsta dags. Fleiri dæmi má nefna. Hvað gerðist t.d. með útlánsvextina á dögunum? Jú, þeir voru lækkaðir um 0,01%. Búnaðarbankinn reið á vaðið og hinir bankarnir fylgdu í kjölfarið. Ég segi nú bara sem svo að það munar um minna. Og ef Einar heitinn Ben. hefði lifað álíka frelsistíð og nú ríkir hefði hann að öllum líkindum komið norðurljósunum í verð eins og ýmsir snjallir kaupsýslumenn hafa einmitt gert nú nýverið. Já, það er ótrúlegt en satt að geta selt norðurljósin dýrum dómum og hver hefði getað ímyndað sér annað eins fyrir 25 árum eða svo, hvað þá hundrað? Svo sannarlega gerast ævintýrin þegar frelsið fær að njóta sín.

Það voru mistök að reka markaskorarana út af!

Ég hef hér býsnast nokkuð yfir framgöngu forsætisráðherra í kaupaukamálinu en jafnframt reynt eftir bestu getu og samvisku að skýra hana og skilja þar með afstöðu hans. Það er nefnilega þyngra en tárum taki að það skuli hafa gerst einmitt þegar frelsið er loksins farið að svínvirka í veskjum og buddum hinna knáu brautryðjenda og útsjónarsömu dugnaðarforka, að þá skuli frelsisforinginn okkar, hann Davíð, tala um taumlausa græðgi einhverra tveggja einstaklinga og segja að þeir séu að koma óorði á frelsið eins og rónarnir á brennivínið. Dómgreindarbrestur ráðherra mundu sumir segja - en ég hallast miklu fremur að skýringu minni um ást forsætisráðherra á íslenskri tungu. Það eru nefnilega einmitt menn eins og þessir tveir ágætu bankamenn – og það veit Davíð eins vel og ég - sem hafa hrist af sér hlekki öfundarinnar og ríkisafskiptahelsisins og fyllst þess í stað ósvikinni eignagleði. Þetta eru afsprengi frelsisins, holdgervingar hins nýja og frjálsa samfélags – blómin sem eru nú loksins farin að breiða úr sér á lífvana rofabörðum sósíalismans. 
 En einmitt í þessu ljósi var það auðvitað í fyrstu eins og köld vatnsgusa framan í mig og marga aðra markaðssinna þegar maðurinn sem setti leikreglurnar fór allt í einu að haga sér eins og umskiptingur – eins og kolruglaður knattspyrnudómari sem sýnir bestu leikmönnunum rauða spjaldið þegar þeir gera einmitt það sem leikurinn gengur jú út á - nefnilega að skora, og skora sem allra mest. En ég er þess fullviss, að vandlega athuguðu máli og einkum með tilliti til íslenskrar tungu, að það gildi um þessa uppákomu eins og aðrar að allar eiga þær sér einhverjar skynsamlegar skýringar þegar öllu er á botninn hvolft. Þess vegna er ég nú búinn að jafna mig og ég treysti sem fyrr á örugga leiðsögn Davíðs til meiri eignagleði og þar með meiri lífsfyllingar, mér og minni fjölskyldu til handa.
Þjóðólfur