LÖG UM VARNIR GEGN UPPLÝSINGAÓREIÐU OG ÓÞÆGILEGUM SKOÐUNUM

Lög um varnir gegn upplýsingaóreiðu og óþægilegum skoðunum

2021 nr. 505 17. júní

         l. kafli. Gildissvið, skilgreiningar og markmið

Gildissvið.

■ 1. gr.

□ 1. Lög þessi gilda um hugsanir, upplýsingaóreiðu, óþægilegar skoðanir, og tjáningu óþægilegra skoðana, eins og þær eru skilgreindar í lögum þessum.

□ 2. Skoðanaskipti.

□ 3. Tjáningu, þar sem kona kemur að máli við karlmann, eða verður á vegi karlmanns, og þau taka tal saman.

□ 4. Tjáningu, þar sem karlmaður kemur að máli við konu, eða verður á vegi konu, og þau taka tal saman.

□ 5. Tjáningu, þar sem karlmaður kemur að máli við annan karlmann, eða verður á vegi karlmanns, og þeir taka tal saman.

□ 6. Tjáningu, þar sem kona kemur að máli við aðra konu, eða verður á vegi annarar konu, og þær taka tal saman.

□ 7. Tjáningu, þar sem kynlaus persóna kemur að máli við aðra persónu, eða verður á vegi annarar persónu, og þær taka tal saman.

□ 8. Tjáningu, þar sem karlmaður, kona eða kynlaus persóna, kemur að máli við sjálfa sig.

□ 9. Tjáningu, þar sem karlmaður, kona eða kynlaus persóna, tjáir skoðun sína á prenti eða í mæltu máli.

□ 10. Tjáningu í gegnum síma, tölvupóst, fax, sms eða sambærilegan samskiptamáta.

□ 11. Óbein tjáning fellur einnig undir lög þessi, s.s. í skáldsögum eða kvikmyndum.

■ 2. gr. Lögin eru ófrávíkjanleg.

□ Ekki er heimilt að hugsa, miðla upplýsingum eða tjá aðrar skoðanir en samræmast lögum þessum.

Skilgreiningar.

■ 3. gr.

Í lögum þessum er merking hugtaka sem hér segir:

□ 1. Upplýsingaóreiða: framsetning hugsana og upplýsinga sem ekki er stjórnvöldum þóknanleg og gengur gegn valdinu.

□ 2. Óþægileg skoðun: skoðun sem valdhöfum fellur ekki í geð og samræmist ekki þeim veruleika sem stjórnvöld, með aðstoð fjölmiðla, vilja innprenta almenningi.

□ 3. Móðgandi ummæli: ummæli sem kunna að snerta kjarna máls og valda þess vegna óþægilegri upplifun þess eða þeirra sem taka ummælin til sín, sérstaklega stjórnmála- og embættismanna.

□ 4. Hugsana- og skoðanagreinir: tölvubúnaður sem greinir hugsanir og réttar skoðanir frá röngum og tengdur er við miðlægan gagnagrunn. Skoðanagreinir sækir upplýsingar í sérstaka örflögu sem grædd er í sérhvern einstakling við tveggja ára aldur.

□ 5. Upplýsingastofnun ríkisins: sérstök ríkisstofnun sem stofnsett er með lögum þessum. Stofnunin skal tryggja, eins og framast er unnt, réttar hugsanir, réttar skoðanir, réttar upplýsingar og miðlun þeirra.

□ 6. Upplýsingafulltrúi: embættismaður Upplýsingastofnunar ríkisins sem eftirlit hefur með hugsunum almennings, skoðanamyndun og upplýsingamiðlun.

□ 7. Óbein tjáning: tjáning hugsunar þar sem sögupersóna, t.d. í bók eða kvikmynd, tjáir ákveðna hugsun eða skoðun.

□ 8. Skýrslugjöf: lýsing upplýsingafulltrúa á hugsunum almennings og skoðunum.

□ 9. Skoðanaáreitni: óvelkomin tjáning hugsunar gagnvart stjórnvöldum og/eða embættismönnum.

□ 10. Andlegt káf: andleg snerting gagnvart annari persónu með tjáningu rangrar hugsunar eða skoðunar.

□ 11. Lyfjameðferð: meðferð að beiðni stjórnvalda á einstaklingum sem ítrekað hafa tjáð rangar hugsanir og rangar skoðanir.

Markmið.

■ 4. gr.

□ Markmið laga þessara er að hindra rangar og óþægilegar hugsanir, tilurð, miðlun og útbreiðslu skoðana og upplýsinga sem stjórnvöldum þóknast ekki. Með lögum þessum er leitast við að skilgreina hvað er rétt hugsun, rétt skoðun, rétt upplýsing, rétt tjáning og miðlun á framangreindu. Mikilvægt er að samræma skoðanir fólks og koma þannig í veg fyrir upplýsingaóreiðu og umræðu sem gengur á skjön við viðurkennda umræðu í fjölmiðlum. Það er sérstaklega mikilvægt þegar umræðan beinist gegn áformum stjórnvalda.


          ll. kafli. Upplýsingastofnun, upplýsingafulltrúar, hugsanir og skoðanir

Upplýsingastofnun ríkisins.

■ 5. gr.

□ 1. Með lögum þessum er sett á laggirnar sérstök ríkisstofnun, Upplýsingastofnun ríkisins. Stofnunin skal tryggja, eins og framast er unnt, skráningu réttra og rangra hugsana og skoðana.

□ 2. Stofnunin skal annast hugsanagreiningu og hugsanalestur og gefa út vottanir um rétta hugsun, skilgreina réttar skoðanir frá röngum og nota við það m.a. upplýsingar frá löggiltum skoðanagreinum.

□ 3. Upplýsingastofnun er heimilt að geyma hugsana- og skoðanagögn í allt að 30 ár. Með sérstöku leyfi Upplýsingastofnunar má framselja ákveðna hluta gagnanna til þriðja aðila, s.s. til stjórnmálaflokka, enda einfaldi það alla stefnumótun og undirbúning kosninga.

□ 4. Upplýsingastofnun getur vísað máli til hugsana- og skoðanadómstóls Íslands telji hún að skoðanir einstaklings samræmist ekki viðurkenndum skoðunum valdsins, sérstaklega ekki þeirra sem styðja auðvald, og fulltrúa þess á Alþingi.

Upplýsingafulltrúar.

■ 6. gr.

□ 1. Upplýsingafulltrúar starfa á vegum Upplýsingastofnunar ríkisins og eru fastir starfsmenn hennar. Þeim ber að tryggja að hugsanir, og skoðanir sem af þeim kunna að leiða, fari fram eins og mælt er fyrir um í lögum þessum.

□ 2. Upplýsingafulltrúar skulu búnir sérstökum greini sem nemur hugsanir og skoðanir almennings á almannafæri, s.s. í matvöruverslunum, á vinnustöðum, í skólum og öðrum stöðum þar sem fólk kann að koma saman og vera á ferli.

□ 3. Um upplýsingar og gögn frá skoðanagreinum gilda lög um persónuvernd og vinnslu persónuupplýsinga nr. 90/2018, eftir því sem við getur átt.

□ 4. Rísi ágreiningur um hugsanir og/eða skoðanir skal dómsmál vegna ágreiningsins rekið fyrir hugsana- og skoðanadómstóli Íslands. Skal upplýsingafulltrúi mæta við þinghald og gefa skýrslu fyrir dómi. Ber honum þá að framvísa gögnum úr skoðanagreinum og þýðingu hafa við rekstur dómsmálsins.

□ 5. Upplýsingafulltrúum er heimilt að stöðva fólk á förnum vegi og greina hugsanir þess og skoðanir.

□ 6. Upplýsingafulltrúar skulu gæta algers trúnaðar vegna upplýsinga um hugsanir og skoðanir sem þeir afla með skoðanageinum.

Hugsanir.

■ 7. gr.

Hver maður skal vera ábyrgur fyrir hugsunum sínum. Mönnum ber að temja sér jákvætt hugarfar, sérstaklega gagnvart stjórnvöldum og Alþingi. Tilkynna ber Upplýsingastofnun ríkisins ef óþægilegar hugsanir leita á hugann. Í þeim tilvikum er stofnuninni heimilt að krefjast nauðungarvistunar og lyfjagjafar með það að markmiði að auka færni í hugsun gagnvart stjórnvöldum.

Skoðanir.

■ 8. gr.

□ 1. Nú myndar einstaklingur sér skoðun og skal hann þá gæta þess að skoðunin samræmist viðurkenndum skoðunum stjórnvalda á hverjum tíma. Það er á ábygð viðkomandi einstaklings að mynda sér rétta skoðun. Skal hann við það fylgjast með umræðu fjölmiðla sem eru hliðhollir stjórnvöldum.

□ 2. Beiðni um leyfi til þess að skipta um skoðun ber að senda Upplýsingastofnun ríkisins sem tekur afstöðu til beiðninnar, innan hæfilegs tímafrests.

□ 3. Þegar Upplýsingafulltrúi telur að skoðanaskipti, sem hann verður vitni að, þar sem tveir eða fleiri aðilar taka tal saman, feli í sér upplýsingaóreiðu og jafnvel móðgandi ummæli, skal hann umsvifalaust blanda sér í samtalið og greina allt sem hugsað er og sagt.

□ 4. Fjölmiðlum er óheimilt að skilgreina mál sem „umdeild“ eftir gildistöku þessara laga, enda verði fljótlega tekin upp alger samræming hugsana og skoðana og öll óreiða í hugsunum og skoðunum leiðrétt jafnóðum.

□ 5. Sönnunarbyrði þess að einstaklingur hafi myndað sér rétta skoðun hvílir ætíð á einstaklingnum sjálfum. Við mat á því skal m.a. leggja til grundvallar gögn úr löggiltum skoðanagreinum.

Stofnun hugsana- og skoðanadómstóls

■ 9. gr.

□ 1. Með lögum þessum er stofnaður sérdómstóll, hugsana- og skoðanadómstóll Íslands.

□ 2. Lögsaga dómstólsins nær til allra mannlegra hugsana og skoðana sem verða til og tjáðar eru á íslensku landsvæði; innan landhelgi, efnahagslögsögu og í íslenskri lofthelgi.

□ 3. Dómstóllinn sker úr um réttar og rangar hugsanir og skoðanir.

□ 4. Áfrýja má dómi til Landsréttar samkvæmt almennum reglum laga.

Skipan dómstólsins

■ 10. gr.

□ 1. Dómstóllinn skal skipaður dómurum sem hafa gild flokksskírteini valdaflokka á Íslandi. og hafa sýnt mikla rétthugsun og réttar skoðanir.

□ 2. Valnefnd skipuð af Alþingi skal meta umsækjendur um dómarastörf, sérstaklega með tilliti til rétthugsunar og hollustu við valdið.

Allar hugsanir og skoðanir eru skráningarskyldar.

■ 11. gr.

□ 1. Upplýsingastofnun ríksins skal skrá allar hugsanir og skoðanir í miðlægan gagnagrunn sem stjórnvöld og dómstólar hafa beinan aðgang að.

□ 2. Undanþegnir skráningarskyldu eru sérstakir embættismenn ríkisins, s.s. forseti lýðveldisins, dómarar, ráðherrar og biskup Íslands.

         III. kafli. eftirlit og gildistaka.

Eftirlit Upplýsingstofnunar

■ 12. gr.

□ 1. Nú er staðfest að maður elur með sér neikvæðar hugsanir í garð stjórnvalda og skal þá haft sérstakt eftirlit með honum í allt að tvö ár. Jafnframt skal leiðrétta hugsanir og skoðanir eftir þörfum.

□ 2. Upplýsingafulltrúar hafa eftirlitsskyldu. Þeim er heimilt að kanna hug fólks og skoðanir hvar og hvenær sem er.

□ 3. Upplýsingafulltrúi skal tilkynna grun um rangar hugsanir og/eða rangar skoðanir, móðgandi ummæli, skoðanaáreitni, andlegt káf og annað sem fulltrúinn telur brjóta gegn viðurkenndum, ríkjandi hugsunum og skoðunum.

□ 4. Sérstakir embættismenn ríkisins, sbr. 2. mgr. 11. gr., skulu undanþegnir öllu eftirliti.

1. gr. Lög þessi öðlast gildi 24. október 2021.
2. gr. [Ráðherra er heimilt með reglugerð að setja nánari ákvæði um 10. gr. laga þessara].

Greinargerð við frumvarp til laga um um varnir gegn upplýsingaóreiðu og óþægilegum skoðunum.

            Aðdragandi þessa frumvarps er orðinn langur. Með auknu rausi í almenningi um lýðræði og eðlilega meðferð valds hefur það orðið æ ljósara þingheimi að bregðast yrði við þeim kröfum. Ýmsar nefndir hafa á undanförnum áratugum fjallað um málið og komið fram með tillögur til úrbóta.

            Hafa fulltrúar fyrirtækja sem annast skoðanakannanir lýst sérstakri ánægju með frumvarpið sem hér liggur fyrir og bent á hve mikla réttarbót og einföldun það feli í sér. Fulltrúarnir hafa einkum rætt um framkvæmd skoðanakannana, allt það umstang sem fylgir úthringingum, póstsendingum og annarri gagnaöflun, þegar spyrja þarf fólk um skoðanir þess og afstöðu til ákveðinna mála í þjóðfélaginu. Með örflögutækninni má segja að þessar aðferðir heyri nú sögunni til. Í stað eldri aðferða er nú hægt að sækja hugsanir og skoðanir beint í hugarheim þess sem hugsar eða miðlar skoðun.

            Fulltrúar skoðanafyrirtækjanna hafa bent á fleiri möguleika sem þessi nýja tækni býður upp á. Sérstaklega nefna þeir gagnvirk samskipti við einstaklinga, þannig að ekki sé nú einungis fært að sækja hugsanir og skoðanir beint í heilabúið, heldur og senda til baka leiðréttar hugsanir og skoðanir. Það getur t.d. reynst nauðsynlegt ef fólk reynist ófært til þess að tileinka sér réttan hugsunarhátt og réttar skoðanir. Þannig má segja að lyfjameðferðin sem vísað er til í 11. mgr. 3. gr. frumvarpsins verði brátt óþörf. Fulltrúarnir telja það ákvæði jafnvel tímaskekkju enda sé öll tækni þegar til staðar sem geri fært að leiðrétta hvers konar hugsunarvillu eða skoðanavillu með tölvubúnaði með beinni tengingu við heilabú þar sem hugsun og skoðun myndast.

            Einstaklingar í hverfafélögum stjórnmálaflokka, prófessorar í stjórnmálafræðum, lagaprófessorar og fleiri hafa einnig mætt á nefndarfundi Alþingis um frumvarpið og lagt þar gott til mála. Þeir eru sammála um það að allt sem viðkemur lýðræði einfaldist mjög verði frumvarpið að lögum. Þeir benda m.a. á það að nú geti stjórnmálamenn (flokkar) einfaldlega ákveðið sjálfir hversu mikið fylgi þeir vilji fá og að það verði einvörðungu ákveðið í samræðum á milli flokkanna sjálfra. Þegar sú skipting liggi fyrir, muni tæknin sjá um að greina hvern og einn kjósanda og þannig tryggja að hann kjósi rétt. Með gagnvirkri aðferð megi líka leiðrétta ranga hugsun og ranga skoðun, áður en kjósandi gengur í kjörklefann.

            Á nefndarfundi hafa einnig mætt lögfræðingar og lögmenn, innlendir og erlendir, sem láta sig mannréttindi varða. Þeir virðast finna frumvarpinu flest til foráttu. Það er jafnvel ekki ofmælt að þeir hafi lýst afar sterkri vandlætingu á firringu Alþingis; – „...að þingmönnum skuli yfirleitt koma til hugar að ætla að greiða atkvæði um ....annan eins óskapnað...“ eins og einn lögmaðurinn leyfði sér að kalla frumvarpið.

            Þessir sömu lögfræðingar hafa mjög rætt ákvæði mannréttindasáttmála Evrópu og viðauka við hann. Í sáttmálanum sjálfum hafa sérstaklega verið ræddar 10. gr. hans sem fjallar um tjáningarfrelsi og 8. gr. sáttmálans sem fjallar um friðhelgi einkalífs. Hafa þessir lögfræðingar og lögmenn bent á það hversu alvarlegt inngrip það sé í líf barna að græða í þau örflögu og það án þess að foreldrar hafi neitt um það að segja! Að ekki sé rætt um allt eftirlitið sem í þessu felist og brot gegn sérhverjum einstaklingi. En hugmyndir hafa m.a. verið uppi um að hægt verið að sækja gögn um hugsanir og skoðanir, í heilabú einstaklinga, beint frá gervihnöttum. Þetta hafa sumir lögmenn kallað „altæka leyniþjónustu“ og lýst verulegum efasemdum um allan grundvöll og innihald frumvarpsins.

            Fullorðinn heiðursmaður í stétt lögmanna var sérstaklega boðinn á nefndarfund Alþingis, til þess að gera grein fyrir skýrslu sem hann hefur skrifað um frumvarpið. Óhætt er að segja að í skýrslu lögmannsins fái frumvarpið algera falleinkunn. Þar kemur m.a. fram að verði frumvarpið að lögum muni íslenska ríkið baka sér gríðarlega skaðabótaskyldu, vegna víðtækra mannréttindabrota. Þar við muni bætast mikill álitshnekkir á alþjóðavettvangi enda jafngildi frumvarpið í raun því að persónufrelsi, einkalífsvernd og mannhelgi hafi í verið þurrkuð út. Segir lögmaðurinn að við það verði ekki unað. Þá hefur hann bent á að lýðræði sé enn fremur orðið algerlega merkingarlaust, enda hyggist stjórnmálamenn stjórna því sjálfir hvaða hugmyndir eða skoðanir fólk hefur.

            Lögmaðurinn spurði m.a. hvernig ætlunin væri að haga þessu í tilviki þingmanna sjálfra, hvort örflagan yrði fjarlægð eða gerð óvirk hjá þeim. Hann vildi vita hvort frumvarpinu væri einvörðungu beint gegn almenningi og hvort jafnframt væri ætlunin að undanskilja ákveðna valdamenn frá ákvæðum laganna. Benti hann í því sambandi m.a. á jafnræðisákvæði stjórnarskrárinnar og kvaðst sjá verulega meinbugi á því, væri mismunun ætlun Alþingis.

            Skemmst er frá að segja, að enginn þingmaður gat svarað spurningum lögmannsins, en hann var hins vegar spurður fleiri spurninga en honum gafst tími til að svara á fundinum.

            Sérstakir ráðgjafar stjórnvalda telja að hið nýja frumvarp og hér liggur fyrir muni mjög einfalda allt regluverk á Íslandi. Það sé mjög mikilvægt að samræma alla hugsun og allar skoðanir Íslendinga, til samræmis við skoðanir innan Evrópusambandsins. Þeir telja fráleitt að íslenskir borgarar verði látnir komast upp með „sérvisku og að hafa einhverjar sérskoðanir á málum“, eins og einn ráðgjafinn orðaði það svo vel.

            Hann benti á það að með nýjustu tækni mætti einfaldlega stýra öllum skoðunum úr miðlægri stjórnstöð, eftir fyrirmælum frá ESB. Hann sagði enn fremur að stjórnvöld ættu ekki að líða upplýsingaóreiðu á tímum þegar vísindin færðu sig yfir á æ fleiri svið mannlegs lífs. Að lokum ræddu ráðgjafarnir tilskipun ESB um samræmdar hugsanir og skoðanir [EU Directive on Coordinated Thoughts and Opinions]. Þeir voru sammála um að tilskipunina bæri að innleiða í íslenskan rétt, sem allra fyrst, enda væri frumvarp það sem hér liggur fyrir samið með nefnda tilskipun í forgrunni.

            Þess má að lokum geta, að þekktur íslenskur rithöfundur boðaði til mótmælafundar í Hörpu vegna frumvarpsins. Húsfyllir varð og fjöldamargir tóku til máls á fundinum. Kvaðst rithöfundurinn ekki eiga nógu sterk lýsingarorð til þess að tjá þá miklu hryggð sem sest hefði að í hjarta sínu vegna alls þessa máls.     Hefði frumvarpið valdið sér langvarandi ritstíflu og mörgum andvökunóttum. Hann lét þau orð falla „að nú væri skáldsagan endanlega dauð“. Taldi hann að þarna væru að rætast verstu spár manna, fyrr á tímum, um örlög mannlegs samfélags. Það þótti vera til marks um firringu þingmanna og ráðamanna að enginn þeirra sá sér fært að mæta á fundinn, að undanskildum tveimur þingmönnum í stjórnarandstöðu. Fundurinn samþykkti ályktun þar sem þess var krafist að Alþingi drægi frumvarpið til baka en felldi það að öðrum kosti. Klöppuðu fundargestir þá ákaft.