Að gera einfalda hluti flókna

Birtist í Morgunblaðinu 12.06.04.
Miklar geðshræringar eru nú í Stjórnarráði Íslands. Tilefnið þekkir þjóðin. Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands undirritaði ekki umdeild fjölmiðlalög. Menn geta haft sínar skoðanir á þeirri ákvörðun. Hitt er skýrt að samkvæmt stjórnarskrá lýðveldisins ber að skjóta málinu til úrskurðar þjóðarinnar í allsherjaratkvæðagreiðslu. Ákvæði stjórnarskrárinnar um þetta efni eru mjög skýr. Í 26. gr. segir: "Ef Alþingi hefur samþykkt lagafrumvarp, skal það lagt fyrir forseta lýðveldisins til staðfestingar eigi síðar en tveim vikum eftir að það var samþykkt, og veitir staðfestingin því lagagildi. Nú synjar forseti lagafrumvarpi staðfestingar, og fær það þó engu að síður lagagildi. en leggja skal það þá svo fljótt sem kostur er undir atkvæði allra kosningabærra manna í landinu til samþykktar eða synjunar með leynilegri atkvæðagreiðslu. Lögin falla úr gildi, ef samþykkis er synjað, en ella halda þau gildi sínu".

Hvað þarf að ákveða?

Um hvað þarf nauðsynlega að taka ákvörðun  nú? Í fyrsta lagi þarf að ákveða hvenær kosningin skuli fara fram. Í öðru lagi þarf að ákveða hvernig orða skuli spurninguna í fyrirhuguðum kosningum. Í þriðja lagi þarf að ákveða hvaða gögn eigi að senda út til kjósenda. Síðan eru ýmis framkvæmdaatriði við kosninguna, sem skipta máli, svo sem varðandi utankjörstaðaatkvæðagreiðslu. Ekki er fyllilega ljóst hvort yfirleitt þarf að setja lög til að hrinda þessu í framkvæmd. Höfuðmáli skiptir að skapa samstöðu um framkvæmdina, sem í sjálfu sér ætti ekki að þurfa að vefjast fyrir mönnum ef vilji væri fyrir hendi.
Í fróðlegri grein eftir Gunnar Karlsson, prófessor í sagnfæði við Háskóla Íslands, sem birtist í Fréttablaðinu 9. júní, rekur hann þær þjóðaratkvæðagreiðslur sem hér hafa verið haldnar. Hann segir: "Niðurstaða þessarar könnunar er sú að lítil leiðsögn verði sótt í löggjöf okkar um framkvæmd þjóðaratkvæðagreiðslu. Aftur á móti sýnir hún að það er hægt að framkvæma slíka atkvæðagreiðslu án sérstakrar löggjafar. Líklega er sannleikurinn sá að það sé einfalt verk að halda þjóðaratkvæðagreiðslu í samfélagi sem þekkir reglur lýðræðislegra kosninga, ef maður vill ekkert annað en spyrja þjóðina í fullri einlægni og undirhyggjulaust.Fyrst þegar farið er að hugsa um að spila á þjóðina kemur upp þörf á að setja lagaskilyrði."

Höldum okkur við stjórnarskrána

Látum það liggja á milli hluta hvort nauðsynlegt er að setja lög um framkvæmd kosninganna. Ef það er talið nauðsynlegt er sjálfsagt mál að menn sameinist um slíkt. Öðru máli gegnir ef hugmyndin er að hafa framkvæmdina á annan veg en kveðið er á um í stjórnarskránni eins og virðist vaka fyrir formanni Sjálfstæðisflokksins og ýmsum lagsmönnum hans. 
Að setja sérstök skilyrði fyrir því að niðurstaða þjóðaratkvæðagreiðslu verði bindandi er ný af nálinni í almennri umræðu þótt fræðimenn hafi vissulega áður hreyft henni. Við undirbúning stjórnarskrárvinnunnar voru menn meðvitaðir um ákvæði af þessu tagi og hefðu án efa fellt þau inn í stjórnarskrána ef vilji hefði staðið til þess. Í þessu sambandi má nefna að Einar Olgeirsson bar fram tillögu um að forseti hefði meirihluta kjósenda á bak við sig. Tillagan var felld en hún veitir innsýn í umræðuna um þetta málefni.
Í kosningum vinnur sá sem fær flest atkvæði nema sérstakar reglur séu um annað. Þetta þekkja menn úr kosningalögum til þinga og sveitarstjórna, í félagasamtökum og almennt þar sem kosningar fara fram. Í mikilvægum málum er vissulega oft gert ráð fyrir lágmarksþátttöku í kosningum og er hafður slíkur háttur á í þjóðaratkvæðagreiðslum annarra ríkja. Vel kann að vera að hyggilegt sé að breyta okkar fyrirkomulagi en þá kallar það á breytingu á stjórnarskránni sem aðeins verður gert á tveimur þingum. Það var síðast gert vegna kjördæmabreytingar. Þykir mér sjálfsagt mál að safna gögnum og hefja umræðu um hvort breytingar eru æskilegar á okkar stjórnarskrá hvað þetta varðar. Lög sem sett yrðu á hraðsuðuþingi í byrjun júlí geta ekki breytt stjórnarskrárreglu um að meirihluti kjósenda sem taka þátt í þjóðaratkvæðagreiðslu ræður því hvort lögin halda gildi sínu.

Fundurinn í Stjórnarráðinu

Á margumtöluðum fundi fulltrúa stjórnarandstöðuflokkanna sl. þriðjudag með oddvitum ríkisstjórnarflokkanna var fyrirhuguð þjóðaratkvæðagreiðsla á dagskrá. Fyrir stjórnarandstöðunni vakti það fyrst og fremst að tryggja breiða samstöðu um framkvæmd atkvæðagreiðslunnar. Umræður hófust um málið, rætt um það hvenær þing kæmi saman og hvort hægt væri að ná samkomulagi um hversu lengi það skyldi standa. Í framhaldinu var á það bent að það hlyti að vera háð því hvort menn hefðu komist að samkomulagi um efnisþætti málsins. Auðvitað myndi það kalla á mikla umræðu og deilur ef til stæði að þrengja ákvæði stjórnarskrárinnar umfram það sem margir teldu heimilt. Forsætisráðherra taldi að með þessu væru menn að setja skilyrði fyrir viðræðum og sleit fundi.
Nú mætti vel hugsa sér að menn reyndu að ná samkomulagi um alla þætti sem ekki stæðu deilur um, skilgreindu síðan hitt sem ágreiningur væri um og tækjust á um þau atriði þegar þing kæmi saman. Á þessu virtist enginn áhugi í Stjórnarráðinu. Síðan kom náttúrulega í ljós að aldrei hafði staðið til að efna til samráðs því fáeinum mínútum eftir fundinn var sendur til fjölmiðla listi með nöfnum lögfræðinga sem eiga að undirbúa lagafrumvarp, án þess að stjórnarandstöðu sé gefinn kostur á því að tilnefna fulltrúa í þá nefnd.

Viðfangsefni stjórnmálamanna eða verkefni sérfræðinga?

En hvað eiga lögfræðingarnir að gera? Þeir eiga m.a. að fjalla um "hvaða skilyrði eigi að setja um þátttöku og afl atkvæða í atkvæðagreiðslunni.."
Þetta er ekki tímabær vinna nema menn ætli sér að hefja undirbúning að breytingu á stjórnarskránni – ef svo er væri er einboðið að fulltrúar allra flokka komi að því máli.
Það er sjálfsagt að leita til lögfræðinga um lögfræðileg álitamál en það er engu að síður staðreynd að stundum virðist svo vera gert til þess að sveipa mál dulúð, gefa þeim það yfirbragð að þau séu svo flókin að fólki finnist það ekki hafa næga þekkingu til að geta tekið þátt í umræðum um þau.  Þetta sýnist mér vera að gerast nú. Staðreyndin er hins vegar sú að þetta mál er sáraeinfalt og ætti að vera hverju læsu barni skiljanlegt.
Í rauninni er þetta stílbrot hjá Davíð Oddssyni, forsætisráðherra. Hann hefur t.d. í nýafstaðinni umræðu um fjölmiðlafrumvarpið og í tengslum við staðhæfingar um að það mál bryti í bág við stjórnarskrá, sagt að menn ættu að reiða sig á eigin dómgreind og almennt væri það varasamt að flytja ákvörðunarvaldið úr þingsal yfir til sérfræðinga, í lagadeildirnar og síðan í dómsalina. Þetta er í samræmi við mín sjónarmið. Nú er hins vegar annað uppi á teningnum. Málið er sagt afar flókið, á því ýmsir fletir sem lögfræðingar þurfi að grandskoða áður en aðrir geti leyft sér að hafa á því skoðun.
Þessi vinnubrögð lofa ekki góðu. En eftir stendur eitt. Þeir sem stýra förinni virðast staðráðnir í því að gera allt sem þeir geta til þess að eyðileggja þessa fyrirhuguðu þjóðaratkvæðagreiðslu. Það er ábyrgðarhluti gagnvart þjóðinni og lýðræðinu í landinu.