AUKIN MIÐSTÝRING OG RÁÐHERRARÆÐI
Á Alþingi var undir þinglokin tekist á um frumvarp um breytingar á lögum um Stjórnarráð Íslands. Frumvarpið var í nokkrum liðum og sætti harkalegri gagnrýni af hálfu stjórnarandstöðu. Gagnrýnin beindist einkum að aukinni miðstýringu og ráðherraræði sem m.a. birtist í valdheimildum til ákvarðana um skipulagsbreytingar í ráðuneytum og undirstofnunum þess.
Á ráðherra alltaf að ráða?
Samkvæmt frumvarpinu sem nú er orðið að lögum er gert ráð fyrir að ráðherra verði heimilt að setja á fót „sérstakar starfseiningar og ráðuneytisstofnanir", starfræktar sem hluti af ráðuneyti. Þetta á ráðherra að geta gert án samþykktar Alþingis.
Þetta lagaákvæði er afar loðið og teygjanlegt. Í umræðunni tók ég sem dæmi að í tíð minni sem innanríkisráðherra hefði ég sett fram tillögu um að komið yrði á fót því sem ég kallaði happdrættisstofu til að hafa eftirlit með vaxandi happdrættis- og spilavítisiðnaði í landinu sem nú veltir tugum milljarða. Með happdrættisstofu vildi ég efla eftirlit með þessari starfsemi og gera það markvissara og sýnilegra. Þessu mótmæltu þingmenn úr flestum flokkum og lögðu illu heilli stein í götu þessa framfaramáls.
Nú má spyrja hvort eðillegt hefði verið að ég hefði sem innanríkisráðherra haft valdheimild til að koma happdrættistofu á laggirnar óháð vilja þingsins. Ekki hefði verið um að ræða íþyngjandi breytingu fyrir ríkissjóð sem heitið getur þannig að breytingin hefði fyrst og fremst snúið að skipulagi.
Stuðningur Alþingis alltaf nauðsynlegur
Mitt svar er engu að síður á þá leið að mér hefði borið skylda til þess að fá samþykki Alþingis fyrir slíkri breytingu einfaldlega vegna þess að framkvæmdavaldið á að starfa í umboði og með aðhaldi Alþingis. Kemur dagur eftir þennan dag og er ég ekki af baki dottinn hvað þetta tiltekna málefni varðar svo því sé til haga haldið. En það breytir því ekki að þar sem mér tókst ekki að sannfæra Alþingi um ágæti tillagna minna áttu þær ekki að ná fram að ganga - að sinni. Fyrrgreint frumvarp um Stjórnarráð Íslands veikir hins vegar þessi tengsl.
Vilja sjá sjálfir um siðferðið
Ein breyting með Stjórnarráðsfrumvarpinu snertir aðhald um siðferðileg málefni. Í lögunum var áður að finna ákvæði frá síðasta kjörtímabili um aðkomu utanaðkomandi aðila til að veita ráðgjöf og aðhald í stjórnkerfinu um sitthvað sem snýr að siðferðilegum álitamálum. Þetta átti að vera lifandi gerjunarstarf sem héldi okkur öllum á tánum. Lagabreytingin nú felur það í sér að svokölluð samhæfingarnefnd um siðferðileg viðmið fyrir stjórnsýsluna er lögð niður og forsætisráðuneytinu þess í stað fært vald varðandi „túlkun siðareglna þegar eftir því er leitað..."
Setið við spegilinn
Þarna er gengið í þveröfuga átt við það sem allar hrunskýrslurnar lögðu til, því með lagabreytingunni nú er beinlínis gert ráð fyrir að miðstýra þessari vinnu í forsætisráðuneytinu - það er að segja ef á annað borð er eftir henni leitað!
Með öðrum orðum, sá sem á að sæta aðhaldinu verður hinn sami og veitir það. Aðhald fólgið í því að horfa á sjálfan sig í spegli er ekki beinlínis sannfærandi! Þetta lét stjórnarmeirihlutinn á Alþingi engu að síður hafa sig í að samþykkja.
Hert á forstjóravaldi
Þá eru í þessum nýju lögum auknar valdheimildir til að flytja starfsmenn á milli ráðuneyta og stofnana. Fram höfðu komið ítarlegar greinargerðir frá samtökum launafólks gegn þessum breytingum og vildu þau hafa þar inni mun traustari varnagla gegn hvers kyns valdbeitingu gegn starfsfólki sem ætlast væri til að hefði vistaskipti.
Mín skoðun er sú að vistaskipti þurfi engan veginn að vera slæm og ákveðinn hreyfanleiki jafnvel æskilegur. En alger forsenda þessa er aðkoma stéttarfélaga til að tryggja réttindi starfsfólksins. Er það áhyggjuefni í mínum huga hve dregið hefur úr styrk stéttarfélaganna innan veggja Stjórnarráðs og undirstofnana þess. Í staðinn hefur komið hin margrómaða „mannauðsstjórnun" sem er eins konar feluheiti á forstjóravaldi.
Starfsfólk Fiskistofu mótmælir
Ástæða þess að þetta frumvarp var mjög í brennidepli í vetur og í vor var sú að með frumvarpinu vildi ríkisstjórnin afla viðkomandi ráðherrum lagaheimildar til að flytja stofnanir að vild landshluta á milli. Sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra vildi flytja Fiskistofu frá Hafnarfirði til Akureyrar, en hafði fengið ákúrur Umboðsmanns Alþingis sem gert hafði hann afturreka.
Stjórnarandstaðan hafði gagnrýnt ráðslag ráðherrans og lagst gegn breytingu til rýmkunar valdheimilda ráðherra. Eftir miklar umræður í þingsal varð niðurstaðan sú að málið var tekið aftur til nefndar og gekkst varaformaður hennar, Brynjar Níelsson, fyrir breytingu á frumvarpinu sem tvímælalaust var til góðs. Breytingin gerir ráð fyrir því að ráðherra eigi ekki að geta flutt stofnun að eigin geðþótta því áður verði hann að hafa lagt fyrir Alþingi skýrslu þar sem færð eru rök fyrir áformum um flutning. Með þessu er ætlast til að fyrir liggi efnisleg úttekt og að fram fari málefnaleg umræða um hugsanlegan flutning stofnana áður en til framkvæmdar komi.
Andi laganna
Þetta er tvímælalaust til mikilla bóta. Sá hængur er hins vegar á þessari ráðagerð að lögin taka ekki gildi fyrr en með haustinu. Það skýrir réttmæta gagnrýni starfsmanna Fiskistofu. En andi laganna svífur þegar yfir og hlýtur sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra að horfa til þess.