Eru Samfylkingin og Verslunarráðið búin að ná saman?

Birtist í Morgunblaðinu 08.11.2003
Á nánast öllum hefðbundnum samkeppnissviðum í efnahagslífinu hefur átt sér stað samþjöppun. Fyrirkæki stækka og þeim fækkar. Þetta hefur gerst í sjávárútvegi, fjármálastarfsemi  og matvöruverslun. Síðustu fréttir úr fjölmiðlaheiminum eru einnig í þessa veru. Þeir sem eru meira en tvævetur muna þá tíð að hér voru við lýði Morgunblaðið, Alþýðublaðið, Þjóðviljinn, Tíminn, DV og Dagur sem gefinn var út með glæsibrag á Akureyri. Nú eru landsmálablöðin þrjú talsins og eitt þeirra statt í Bröttubrekku og ekki enn ljóst hvort tekst að komast upp á brúnina, sem þó vonandi verður. Vissulega hefur fjölmiðlun breyst, netmiðlar og fleiri ljósvakamiðlar  komið til sögunnar. Það breytir ekki hinu að þetta er dæmigert fyrir þá þróun sem almennt er að eiga sér stað í þjóðfélaginu.

Verðsamráð í skjóli fákeppni

Fyrir um það bil 15 árum voru 25 vátryggingarfélög starfandi í landinu. Nú eru tryggingasamsteypurnar þrjár talsins, Sjóvá-Almennar, Tryggingamiðstöðin og Vátryggingafélag Íslands. Þessar samsteypur ráða 95% af tryggingamarkaðnum. Í nýbirtri skýrslu Neytendasamtakanna segir að "samræmdar og stórfelldar breytingar á iðgjöldum félaganna" bendi ekki til " að samkeppnin sé ýkja hörð." Hér er ekki fast kveðið að orði miðað við að  í frumskýrslu Samkeppnisstofnunar, sem birt var fyrr í sumar, kemur fram að gögn þeirra  sýni að tryggingafélögin hafa haft með sér samráð í ökutækjatryggingum um langt árabil. Nú hefur viðskiptaráðherra lýst því yfir að Samkeppnisstofnun ljúki rannsókn sinni á tryggingafélögunum fyrir árslok. Þá vakna spurningar um fyrningar og minnast eflaust einhverjir yfirlýsinga tryggingafélaganna frá því í ágústbyrjun að hafi einhver brot verið framin séu þau án efa fyrnd! Um þetta má m.a. lesa í Morgunblaðinu frá 2. ágúst sl.

Ég held að um það sé lítill ágreiningur í þjóðfélaginu að hér eigi að reka blandað hagkerfi, annars vegar þar sem markaðslögmálin eru virkjuð til að ná verðlagi niður, neytendum til hagsbóta og svo hins vegar samfélagslega rekna þjónustu þar sem markmiðið er að veita þjónustu án þess að það sé markmið  að skapa peningalegan arð. Varðandi ágæti markaðar sem stýritækis má nefna almenna framleiðslu í landinu, margvíslega þjónustustarfsemi og vörudreifingu. Á hinn bóginn er síðan heilbrigðisþjónustan, grunnrannsóknir í vísindum, menntakerfi og stoðþjónusta á borð við rafmagn og drykkjarvatn. Vissulega eru línur ekki alltaf skýrar en almennt hafa þessi hlutverkaskipti verið nokkuð augljós eða allt fram á þennan dag að markaðsöflin eru farin að ásælast gróðann sem hafa má af velferðarþjónustunni.

Boðskapur Verslunarráðsins

Einarðasti talsmaður fjárfesta hér á landi hefur verið Verslunarráð Íslands sem hefur haldið því fram að einkaaðilar væru betri til allra hluta en starfsmenn ríkis og sveitarfélaga. Fræg að endemum var heimsókn fulltrúa Adam Smith Institute í London í sumar. Fulltrúinn staðhæfði að hægt væri að gera allt í senn, stórhækka launin, bæta þjónustuna og spara allt að 40% í útgjöldum með markaðsvæðingu innan velferðarkerfisins! Ekki gat hann nefnt sannfærandi dæmi um ágæti hugmynda sinna. Á nær öllum þeim sviðum þar sem einkaframkvæmd hefur verið reynd í Bretlandi hefur kostnaðurinn hins vegar aukist enda gefur auga leið að starfsemi sem þarf að gefa fjárfestum sem nemur 10-20% arð í vasann er dýrari sem þessum útborgaða arði nemur. Kostnaði er vissulega hægt að ná niður en reynslan er sú að slíkt bitnar oftar en ekki á starfsmönnum eða þeirri þjónustu sem þeim er ætlað að veita. Þetta er hinn napri veruleiki. Þess vegna skiptir rekstrarformið máli! Verslunarráðið og markaðssinnarnir í Sjálfstæðisflokknum hafa fram undir þetta sagt að viðbótarfjármagn muni koma inn í þjónustuna í formi notendagjalda. Á fyrsta kjörtímabili Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks var þetta líka boðskapurinn. En hann féll í grýtta jörð hjá þjóðinni. Þá varð kúvending hjá öllum þessum aðilum. Nú var sagt: Allir eiga að hafa jafnan aðgang, ríkið á einfaldlega að borga brúsann. Það eina sem við viljum er að einkafyrirtæki fái að annast framkvæmdina – og væntanlega hirða gróðann. Mörgum brá óneitanlega í brún þegar þessi boðskapur kom síðan frá nýafstöðnu þingi Samfylkingarinnar, fyrst í ræðu formanns og síðan í sölum Alþingis.

Gefum Einari Karli orðið

Á þingfundi í byrjun vikunnar sagði Einar Karl Haraldsson varaþingmaður: " Það var athyglisvert að hlusta á breska hagfræðinginn John Kaye á landsfundi Samfylkingarinnar. Hann lagði mikla áherslu á það að stjórnmálamenn ættu fyrst og fremst að ræða forsendur og markmið en láta aðila úti í samfélaginu, hvort sem það eru einkaaðilar eða opinberir aðilar, vera í samkeppni um að velja leiðir og sjá um framkvæmdina en ekki að vera of mikið með puttana í því, heldur leggja áherslu á það að koma upp aðferðum til að mæla árangurinn af pólitískum markmiðum í samfélaginu og vera tilbúnir að leiðrétta þau mistök eftir á ef að þeim sem treyst hefur verið til að sinna þessum verkefnum hafa ekki staðið sig sem skyldi. Það er kannski eitt sem stjórnmálamenn hafa átt erfitt með, að horfast í augu við mistök sem gerð hafa verið."

Þetta er í hnotskurn nálgun markaðssinna síðustu árin. Vandinn er hins vegar sá að það hefur reynst mjög erfitt að leiðrétta mistök eftir á. Reyndar gerðist það í síðustu viku að yfirstjórn bresku járnbrautanna ákvað að þjóðnýta viðhald lestanna. Það hafði nefnilega reynst dýrkeyptur kokteill að blanda saman kröfum fjárfesta um hámarksarðsemi, tilraunum þarafleiðandi til að komast af með eins ódýrt viðhald og hugsast gat á sama tíma og viðfangsefnið var að viðhalda hámarksöryggi. Þetta síðastnefnda markmið náðist einfaldlega ekki. Þetta er mergurinn málsins.

Tilhneigingin eins á öllum mörkuðum

Hitt er svo annað mál - og erum við þá komin hringinn í þessari grein – að tilhneigingin er sú sama á öllum mörkuðum, ekkert síður í einkavæddri velferðarþjónustu en í matvörudreifingu.Í markaðsvæddri velferðarþjónustu í heiminum hafa nokkur risafyrirtæki haslað sér völl. Og hvað skyldu þau vera sökuð um annað en að beita samráði í skjóli fákeppni!

Það er gott og blessað að halda því fram að stjórnmálmönnum beri fyrst og fremst að skilgreina markmið og veita aðhald með eftirliti. Á endanum hefur tilhneigingin hins vegar verið sú að menn hafa gefist upp á eftirlitinu og virkjað budduna hjá notandanum, með öðrum orðum markaðslögmálin í öllu sínu veldi. Við slíkar aðstæður er verðlagið afgerandi þáttur. Þegar það gerist í heilbrigðis- og menntakerfi er upp komin félagsleg mismunun sem ég hygg að flestir Íslendingar vilji forðast. Mín niðurstaða er þess vegna: Nýtum markaðslögmálin þar sem þau eiga við en höldum viðkvæmri velferðarþjónustu í höndum samfélagsins.