HELGAR TILGANGURINN MEÐALIÐ?

Birtist í Morgunblaðinu 03.10.05
Í skrifum Staksteina Morgunblaðsins fyrir fáeinum dögum er því hafnað að sömu lögmál gildi um birtingu stolinna bréfa íslenskra námsmanna í Austur-Þýskalandi á sjöunda áratug síðustu aldar, í svokallaðri SÍA skýrslu, annars vegar og hins vegar um birtingu "illa fengins" tölvupósts, sem nú birtist í Fréttablaðinu og fleiri miðlum, um samskipti manna úr innsta valdakjarna Sjálfstæðisflokksins. SÍA skýrslurnar hafi verið birtar á stríðstímum: "Það var að vísu ekki heitt stríð heldur kalt en stríð engu að síður. Í stríði gilda önnur lögmál og aðrar reglur en á friðartímum."  Staksteinahöfundur minnir síðan á njósnastarfsemi stórveldanna hér á landi og annars staðar á þessum tíma og kemst að þeirri niðurstöðu að sá tilgangur að kveða niður kúgun kommúnismans hafi réttlætt birtingu bréfanna.

Að varpa ljósi á valdatengsl kann að vera réttlætanlegt

Nú þurfa menn að fara mjög varlega í öllum samanburðarfræðum. Þó má reyna að greina ákveðin grunnviðmið. Þannig er það staðreynd, og gildir þá einu hvað Staksteinahöfundi finnst um þá staðreynd, að á Íslandi eru þeir margir sem telja að til langs tíma hafi sterk stjórnmálaöfl teygt anga sína um allt þjóðlífið og haft mjög óeðlileg áhrif í samfélaginu, stýrt miklum fjármunum og völdum á bak við luktar dyr. Þessir þræðir hafi meðal annars legið um Valhöll og ritstjórnarskrifstofur Morgunblaðsins. Þegar nú bjóðist gögn sem sýni hvernig þessi "innvígðu" og "innmúruðu" valdatengsl hafa legið, þá sé það í senn skylda fjölmiðlanna og réttur þeirra að upplýsa um málið. Tilgangurinn helgi þarna meðalið. Í þessum skilningi séu hlutaðeigendur ekki prívatpersónur heldur valdamenn og það sem þeir segi, og lýtur að stöðu þeirra sem slíkra, hafi þýðingu í íslensku samfélagi.

Ekki er þetta þó skýrara en svo, að það hlýtur að viðurkennast, að hér erum við á gráu svæði. Það á vissulega við í því máli sem nú ríður húsum á Íslandi, Baugsmálinu sem svo er nefnt. Réttlætingin fyrir birtingu gagna í því máli hlýtur að lúta að því hvort um sé að ræða umfjöllun um stjórnmálatengsl sem mikilvægt sé að draga fram í dagsljósið. En jafnvel þótt menn kynnu að komast að þeirri niðurstöðu að í þessu máli væri ekki á ferðinni pólitísk spilling – að málssóknin á hendur Baugi væri ekki vegna stjórnmálahagsmuna – sjálfum þykir mér það varla geti talist vera siðferðilega saknæmt að aðstoða mann við að leita réttar síns í dómskerfinu, einsog reyndar Tryggvi Jónsson Baugsmaður lagði til sjálfur í einum af tölvupóstunum sem birtur hefur verið - þá segir engu að síður orðalagið í orðsendingum ritstjóra Morgunblaðsins og öll umgjörðin sitt um þau reglubræðralegu tengsl sem eru greinileg á milli æðstu manna Sjálfstæðisflokksins og öflugasta miðilsins á íslenskum blaðamarkaði. Færa má rök fyrir því að umfjöllun um þessi tengsl, studd dæmum, geti verið réttlætanleg. Ef við tækjum þá grjóthörðu línu að aldrei megi birta skjöl sem vafasamt er hvernig aflað er, þá höfnum við Watergate og Íraksuppljóstrunum. Þegar svo út fyrir þessi mörk kemur, þegar sleppir hinni pólitísku skírskotun er mín sannfæring og afdráttarlausa afstaða sú, að friðhelgin eigi að gilda. Þegar um persónuleg mál er að ræða, að ekki sé minnst á þau sem byggð eru á getgátum, þá eiga að gilda allt önnur sjónarmið. Þetta vildi ég segja um þær grundvallarreglur - prinsippin – sem ég tel að eigi að gilda, hvað sem líður stærðargráðu málsins.

Á þessu er að sjálfsögðu einnig önnur hlið sem lýtur að afstöðu Baugsmanna. Þegar þeim þykja það vera ofsóknir að grennslast sé fyrir um skattamál þeirra, og þeir krefjast afsagnar þeirra sem leyfa sér að rannsaka þau mál, þá er að því að hyggja að þótt menn verði umsvifamiklir í efnahagslífinu verða þeir ekki þar með hafnir yfir lög og rétt. Þvert á móti er það fullkomlega eðlilegt að möguleg brot þeirra á landslögum, rétt eins og annarra þegna þjóðfélagsins, stór eða smá, komi til rannsóknar og sakfellingar ef fyrir því eru ástæður. Fráleitt er að gera þá tortryggilega sem stuðla að slíku eða hafa slíka rannsókn með höndum.

Of sjaldan tilburðir til fréttamennsku á dýptina

Hvort íslenskir fjölmiðlar eru í réttum farvegi er svo allt önnur saga. Á undanförnum árum hafa átt sér stað geysilegar tilfærslur fjármuna  í íslensku samfélagi þar sem einstaklingar og hópar, sem standa í skjóli helstu ráðamanna þjóðarinnar, hafa hagnast um milljarðatugi. Þessi tilflutningur á almannaeignum til pólitískra skjólstæðinga ráðamanna kalla á rannsókn sem enn hefur lítið farið fyrir í íslenskum fjölmiðlum með heiðarlegum undantekningum þó.

Í áranna rás hafa stöku sinnum verið tilburðir til að varpa ljósi á það sem gerst hefur. Þetta gerði Fréttablaðið vel og myndarlega ekki alls fyrir löngu í tengslum við bankasöluna (-ránið) og stöku sinnum hafa birst í Morgunblaðinu ítarlegar úttektir á fjármálageiranum og átökunum sem þar eiga sér stað. Þó hefur það undantekningarlítið verið svo á þeim bæ, að þegar komið er nærri innsta valdakjarna landsins hefur málum ekki verið fylgt eftir af festu. Hér hefði ég viljað sjá miklu staðfastari og úthaldsmeiri rannsóknarfréttamennsku þótt ástæða sé til að ítreka að ekki megi alhæfa um of. Ég held að margir hljóti að vera mér sammála um að nauðsyn hefði verið á mun dýpri og vandaðri umræðu um kosti þess og galla að umbylta þjóðfélaginu eins og gert hefur verið með þeim afleiðingum að dregið hefur úr vægi lýðræðisins en vald auðsins eflt að því marki að það er orðið nær allsráðandi í landinu. Þessi þróun snertir sjálfan grundvöll samfélagsins og má furðu gegna andvaraleysi fjölmiðla hvað hana varðar. Þessi umræða er pólitísk í eðli sínu.

Svo er hitt, að í þessu umhverfi hefur þrifist sviksemi, svo sem skattaundanskot og má minna á að sumir æðstu stjórnendur fjármálalífsins hafa látið hafa það eftir sér að þeim finnist "skiljanlegt" og "eðlilegt" að efnafólk haldi með auð sinn úr landi og komi honum fyrir í svokölluðum skattaparadísum. Þetta hefur verið sagt, m.a. í viðhafnarviðtölum í Morgunblaðinu án þess að ástæða hafi þótt að fylgja því eftir.  Hér hefði þurft miklu meira aðhald af hálfu fjölmiðla og að sjálfsögðu einnig yfirvalda auk þess sem þörf er á öflugu aðhaldi í löggjöf. Um síðastnefnda þáttinn hefur Mogunblaðið fjallað á kröftugan hátt í tímans rás. En um hina þættina síður. Nú þegar umræðan um yfirborðið – hin persónulegu tengsl – blossar upp, er vert að minnast þess hve skort hefur á gagnrýna umræðu á dýptina.

Tryggva þáttur Gíslasonar

Ýmsir athyglisverðir fletir hafa komið upp í Baugsmálinu. Þar má nefna ábendingar Tryggva Gíslasonar fyrrum skólameistara á Akureyri í blaðagrein í Morgunblaðinu þar sem hann talar um miklivægi óháðs fjölmiðils, Ríkisútvarpsins, fjölmiðils sem menn eigi að geta treyst að vilji segja satt. Tryggvi Gíslason kallar eftir stuðningi almannasamtaka og vísar þar sérstaklega í samtök launafólks. Hann spyr:"Eigum við ekki að stofna frjálsan fjölmiðil fólksins í landinu eða hvað með Ríkisútvarpið? Er ekki Ríkisútvarpið orðið eina sameign fólksins í landinu...eða á að gera Ríkisútvarpið að peningaþúfu frjálsrar samkeppni og frjálsrar lygi?" Þarna er ég sammála Tryggva, sem sótti um starf útvarpsstjóra og ég held að hefði átt minn stuðning, alla vega fyrr á tíð þegar ég fylgdist með kraftmiklu menningarstarfi norðlenska skólameistarans. Sem félagi í Hollvinasamtökum RÚV tók ég þátt í að styðja hann sem fyrsta formann samtakanna. Síðar kom á daginn að við vorum á öndverðum meiði varðandi möguleg rekstrarform Ríkisútvarpsins. Tryggvi taldi vel koma til greina að gera Ríkisútvarpið að hlutafélagi en ég leit svo á að þar með væri stigið fyrsta skrefið í að gera RÚV að "peningaþúfu frjálsrar samkeppni", svo vísað sé í mergjað orðalag Tryggva í umræddri Morgunblaðsgrein. Ekki veit ég hvort honum hefur snúist hugur. Hitt veit ég að Tryggvi telur sig þess umkominn að lýsa því yfir að ég hafi ekki áhuga á sannleikanum. Í grein sinni um heiðarleika og mikilvægi þess að fara rétt með segir hann í ákalli sínu til verkalýðshreyfingarinnar: "Hvar eru samtök fólksins í landinu, ASÍ, BHM, BSRB (sem að vísu verða að losa sig við formanninn, gamla útvarpsfréttamanninn Ögmund Jónasson, sem löngu er hættur að reyna að segja satt). Geta samtök fólksins i landinu ekki spornað gegn "heimskunni" þ.e. röngum upplýsingum..."

Sjaldnast réttlætir tilgangurinn meðalið

Ekki veit ég hvað vakir fyrir Tryggva Gíslasyni með því að staðhæfa að ég hirði ekki um sannleiksgildið. Tryggvi hlýtur að finna orðum sínum stað vilji hann láta taka sig alvarlega. Kannski er einhver tilgangur með þessum skrifum sem ég þekki ekki. Menn sem í reynd praktísera formúluna um að tilgangurinn helgi meðalið, sem mér þykir Tryggvi gera, þvert á eigin boðorð, hljóta að verða að gera grein fyrir því hvað fyrir þeim vakir, hvort sem tilgangur þeirra er að kveða niður ógnarstjórn kommúnista, svo við höldum okkur við tilvitnaða Staksteinaformúlu, eða að grafa undan trúverðugleika formanns í samtökum launafólks.

Í mínum huga réttlætir tilgangurinn sjaldnast meðalið. Það sem á við í íslenska dómskerfinu og í íslensku fangelsi á líka að gilda í spænskum dómsal þar sem réttað er í máli meintra hryðjuverkamanna, Abu Ghraib fangelsinu í Írak eða Guantanamóherfangelsi Bandaríkjamanna á Kúbu. Réttarríki er nefnilega réttarríki, alltaf og undir öllum kringumstæðum. Líka á stríðstímum. Það á einnig við um friðhelgi einkalífsins. Hana á að virða alltaf og undir öllum kringumstæðum. Líka í stríðinu um Baug. Það er einmitt þarna sem DV með slúðurfréttamennsku hefur farið gróflega yfir strikið í árásum á ritstjóra Morgunblaðsins, Styrmi Gunnarsson. Fjölmiðlar sem leggja upp úr því að níða niður fólk og dylgja um það, úr öllum tengslum við pólitíska og samfélagslega skírskotun, eiga engan rétt á sér. Slíkt er ekki aðeins tilræði við fréttamennsku heldur einnig við siðað lýðræðisþjóðfélag.