HLÝTT Á TYRKNESK MANNRÉTTINDASAMTÖK

Birtist í Morgunblaðinu 29.03.21.
Fjórum sinnum á undaförnum árum hef ég heimsótt tyrknesk mannréttindasamtök ásamt fréttamönnum, fræðimönnum, stjórnmálamönnum, fólki úr verkalýðsbaráttu, lögmönnum og einstaklingum sem hafa látið sig mannréttindi varða.
Við höfum verið um það bil tíu talsins hverju sinni og hef ég þarna kynnst mjög áhugaverðu fólki. Áhugaverðast hefur þó verið að hlusta á mál fólks sem brotið hefur verið á eða kemur frá samtökum sem berjast fyrir hönd þess. Ferð okkar að þessu sinni, sem nú er nýafstaðin, var aldrei farin í þeim skilningi að öll vorum við heima en sátum engu að síður sameiginlega fundi sem fram fóru á netinu.

Þess vegna Imrali

Þessar sendinefndir hafa verið kenndar við Imrali en það er heitið á eynni í Marmarahafi skammt frá Istanbúl þar sem leiðtoga Kúrda, Abdullah Öcalan, hefur verið haldið í einangrunarfangelsi síðan 1999 eða í alls 22 ár. Þá var hann tekinn höndum í Nairóbí í Kenía þegar hann var á leið til Suður-Afríku í boði Nelsons Mandela, þáverandi forseta þess lands, en einnig hann hafði setið í fangelsi í heil 27 ár, lengst af á Robben-eyju.
Það áttu þeir sammerkt Mandela og Öcalan að hafa tekið þátt í vopnaðri baráttu gegn ofbeldisstjórnum og síðan talað fyrir friðsamlegum lausnum. Það var gæfa Suður-Afríkumanna að Mandela skyldi leystur úr haldi og honum gert kleift að leggja sitt af mörkum til að koma á friði og binda enda á óöld í landinu. Þetta hefði kynþáttastjórninni í Suður-Afríku aldrei tekist einni.
Sama á við um Tyrkland. Þar þurfa að koma sameiginlega að borði tyrknesk stjórnvöld og fulltrúar Kúrda sem eru sá hluti þjóðarinnar sem beittur hefur verið mestu ofbeldi í landinu um langt skeið. Á því var þó undantekning því á árabilinu 2013 til 2015 var þíða í samskiptum, og samningaviðræður, sem þeir leiddu Erdogan, æðstráðandi í Tyrklandi og Öcalan, talsmaður Kúrda úr fangelsisklefa sínum á Imrarli. Kom ég þá til Diyarbakir í suð-austur Tyrklandi sem er fjölmennasta borg Kúrda og fann fyrir þeirri gleði og bjartsýni sem sveif þá yfir vötnum.

Þáttaskil til hins verra

Vorið 2015 skipuðust veður í lofti. Flokkur Kúrda, HDP, fékk yfir 13% í kosningum til tyrkneska þingsins en árið áður hafði flokkurinn sótt í sig veðrið í bæjarstjórnarkosningum og stýrðu Kúrdar - alltaf kona og karl hlið við hlið - nú fjölda borga, bæja og sveitarfélaga í suðaustanverðu Tyrklandi. Í þessum þingkosningum missti Erdogan meirihluta á þingi en í þann mund að séð varð hvert stefndi var öllum friðarviðræðum slitið og látið til skarar skríða gegn Kúrdum. Var ljóst að valdaöflin töldu það þjóna sínum hagsmunum best að styrkja öfgaöfl fremur en þau sem vildu friðinn.
Hófst nú hrikalegt tímabil gegndarlauss ofbeldis í garð Kúrda. Heilir bæir og borgarhlutar voru jafnaðir við jörðu, hálf milljón manna fór á vergang, allra sem mótmæltu beið fangelsisvist ef þá ekki dauðinn.
Ég heimsótti í ársbyrjun 2018 sömu borg, Diyarbakir, þar sem ég áður hafði fundið fyrir bjartsýninni. Hún var með öllu horfin, svo og þrír fjórðu hlutar hinnar fornu miðborgar, Sur, og þar með mörg þúsund ára fornminjar á verndarskrá Sameinuðu þjóðanna. Nú voru jarðýtur og önnur vinnutæki að jafna við jörðu það sem enn þótti standa í vegi fyrir nýjum hótel-og skrifstofubyggingum. Aldrei hef ég heyrt aukatekið orð um þennan menningarglæp frá stofnunum Sameinuðu þjóðanna né öðrum alþjóðastofnunum sem þykjast vilja verja mannréttindin og menninguna.

Evrópuráðið og Mannréttindadómstólinn setur niður

Vorið 2019 mótmælti að vísu sú nefnd Evrópuráðsins sem gæta á þess að pyntingar séu ekki stundaðar í fangelsum aðildarríkja ráðsins, því að gróflega væri brotið á fanganum á Imrali-eyju og krafðist þess að þetta og sambærileg einangrunarvist í fangelsum landsins yrði endurskoðuð og lagfærð þegar í stað. Tyrknesk yfirvöld svöruðu með því að herða á einangruninni og taka fyrir öll samskipti við fangann á Imrali eyju sem voru þó nánast engin áður! Ekki hefur heyrst stuna frá Evrópuráðinu til að mótmæla þessu.
Þvert á móti fór sjálfur forseti Mannréttindadómstólsins í Strassborg til Tyrklands til að taka við sérstakri viðurkenningu, og það í sama háskóla og verst hefur orðið úti í hreinsunum og fangelsunum, lét mynda sig með valdhöfunum og til að kóróna allt þá fór hann til Kúrdaborgarinnar Mardin, skammt frá Diyarbakir, og átti þar viðræður við leppana sem settir höfðu verið til valda í stað þeirra lýðræðislega kjörnu fulltrúa sem hraktir höfðu verið úr embætti.  
Allt þetta fengum við að heyra á netfundum okkar í febrúar frá fulltrúum samtaka lögmana og háksólakennara, kvennasamtaka, fréttamanna og mannréttindasamtaka. Var þessu fólki mjög misboðið.
Viðmælendum okkar bar einnig saman um að ástandið í Tyrklandi færi að nýju versnandi, fangelsun fréttamanna væri tíðari, lögmenn sakfelldir fyrir að verja skjólstæðinga (!), fólk svipt ferðafrelsi, margir þeirra sem við ræddum við gátu ekki ferðast út fyrir landsteinana, gagnrýnin samtök kvenna hefðu verið bönnuð, fyrirsjáanlegt væri að Tyrkir myndu segja sig frá Istanbúl samþykkt Evrópuráðsins um vernd gegn kynbundnu ofbeldi, nokkuð sem nú er orðið að veruleika.  

Berum við ábyrgð?

Já við berum ábyrgð. Þögn Íslands jafngildir samsekt. Jens Stoltenberg, framkvæmdastjóri NATÓ, lýsti reyndar ábyrgð á hendur okkur þótt þannig hafi hann ekki orðað það eftir fund bandalagsins sem haldinn var í Brussel 28. júlí 2015 í þann mund sem versta ofsóknarhrinan gegn Kúrdum hófst. Tyrkland hafði óskað eftir fundinum til að fá grænt ljós á fyrirhugaða baráttu gegn “hryðjuverkum”: “Öll bandalagsríkin styðja Tyrkland. Við stöndum öll saman í samstöðu með Tyrklandi,“ sagði þessi talsmaður Íslands.
Öllum mátti þá ljóst vera hvað framundan var.

Orð á bak við lás og slá

Þegar gluggi Öcalans í fangelsinu á Imrali eyju var opnaður eitt andartak í maí 2019, eftir víðtæk hungurmótmæli í fangelsum landsins, kom hann út þeim skilaboðum að hefja bæri friðarviðræður á ný:
“Atburðir líðandi stundar minna á hve mikil þörf er á að ná víðtækri og djúpri sátt í samfélaginu. Við þurfum á að halda lýðræðislegri nálgun við samninga þar sem í stað átaka á milli gangstæðra póla er horft til þess vanda sem þarf að leysa. Við getum leyst úr vandamálum Tyrklands og jafnvel alls þessa heimshluta með mýktinni, það er að segja með vitsmunum okkar, samskiptum á milli stjórnmálafylkinga og menningarheima í stað valdbeitingar. Á Imrali eyju stendur vilji okkar eindregið til þess að taka upp friðarviðræðuþráðinn þar sem skilið var við hann … Frá okkar sjónarhóli skiptir öllu máli að koma á friði með mannlegri reisn og með lýðræðislegum og friðsömum hætti.”

Ríkisstjórnin álykti

Ísland á ekki að standa með þeim sem vilja loka slík orð inni. Við eigum að standa með þeim sem vilja frið með mannlegri reisn. Hvernig væri að álykta um það á næsta fundi ríkisstjórnarinnar og senda síðan þá ályktun á viðeigandi heimilisföng?