HVERNIG FÓRUM VIÐ AÐ ÞVÍ AÐ KOMAST FRÁ DREKKINGARHYL OG INN Í SAMTÍMANN?

Hinn 25. nóvember sl. ávarpaði ég aðalafund Dómarafélags Íslands og tók síðan þátt í pallborðsumræðu. Til fundarins var mér boðið sem (fráfarandi) formanni  Stjórnskipunar- og eftilritsnefndar Alþingis en auk mín og Skúla Magnússonar, formans félagsins, ávörpuðu fundinn, Bjarni Benediktsson, fjármálaráðherra og færði fundinum kveðjur Ólafar Nordal innanríkisráðherra - og Reimar Pétursson, formaður Lögmannafélags Íslands.

Bæta þarf stjórnsýslu dómstólanna

Í ávarpi mínu kvað ég það vera góða hefð sem væri að myndast á aðalfundum Dómarafélags Íslands að heyra sjónarmið allra þátta hins þrískipta ríkisvalds, dómsvaldsins, framkvæmdarvaldsins og löggjafarvaldsins en ég liti svo á að ég væri fulltrúi hins síðastnefnda. Sem formaður Stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar væri ég ekki aðeins fulltrúi Alþingis sem löggjafa heldur einnig sem aðhalds- og eftirlitsaðila með framkvæmdarvaldinu.
Hóf ég mál mitt á því að vitna í bréf Stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar til innanríkisráðherra frá því undir þinglokin þar sem gerð var grein fyrir ýmsum brotalömum sem nefndin taldi að þyrfti að lagfæra í stjórnsýsluumgjörð dómstólanna. Komu þessir þættir m.a. til umræðu í pallborði síðar á fundinum.

Innanríkisráðherra tengir Alþingi eftirliti með lögreglu

Þá gerði ég grein fyrir því að í meðferð Alþingis á sakamálalöggjöfinni þar sem á meðal annars voru samþykktar breytingar á heimildum til lögreglu til símhlerana og notkunar á eftirfararbúnaði, hefði verið komið inn í lögin ákvæði þess efnis að við gildistöku þeirra skyldi ráðherra láta „kanna og greina leiðir í því skyni að veita lögreglu aðhald við rannsókn mála..."
Ekki er deilt um að þessar nýgerðu  lagabreytingar eru til góðs en jafnframt að eftirlit og aðhald þurfi að tengjast Alþingi. Út á það gekk þetta framangreint ákvæði í lögunum. Ég greindi frá því á fundinum að ég hefði nú fengið í hendur erindi frá Ólöfu Nordal, innanríkisráðherra þar sem hún færi þess á leit við mig að ég stýrði þessari vinnu og hefði ég ákveðið að verða við því. Ég hefði kynnt fulltrúum allra flokka á þingi þessi áform ráðherrans og fengið grænt ljós frá þeim öllum enda hefði ég ekki viljað taka þetta verkefni að mér án þess að ég nyti fulls trausts allan hringinn um borðið.           

Bankahrun og réttarfar

 Eftir bankahrunið á Íslandi var almennt spurt um sök og ábyrgð. Segja má með sanni að almenningsálitið hafi viljað láta rannsaka hvað setti þjóðarskútuna á hliðina, finna hvað var á skjön við gott siðferði og hvað var brot á lögum og reglum og láta þá svara til saka sem brotið höfðu af sér.
Settar voru niður rannsóknarnefndir  og skrifaðar ítarlegar skýrslur. Stofnað var embætti sérstaks saksóknara til að fara með efnahagsbrot og fengin erlend ráðgjöf til að aðstoða okkur við að skoða málin „utanfrá".
Landsdómur var kallaður saman að boði Alingis til að rétta í máli fyrrum forsætisráðherra og vinnu var hrint af stokkunum til að endurskoða lög sem ekki þóttu svara kalli tímans.

Ekki hnökralaust

Ekki var þetta ferli allt hnökralaust fremur en almennt gerist um mannanna verk. Þannig tel ég að við höfum gert rangt í því að kalla saman Landsdóm og niðurstaða hans hafi líka verið röng jafnvel þótt forsætisráðherrann fyrrverandi hafi verið „sýknaður" af flestum sökum sem á hann voru bornar. Hið ámælisverða var að hafa yfirleitt kallað Landsdóm saman. Hann hefði aldrei getað sakfellt, hvað þá sýknað, stjórnmálastefnu sem skapaði umgjörðina um efnahagshrunið og átti drjúga sök á því. Dóma yfir stjórnmálastefnum á ekki að kveða upp í dómssölum heldur í kjörklefum.

Þarf tíðarandinn ekki að eiga aðkomu að réttarsalnum?

Ég sagði í ávarpi mínu að ég minntist umræðunnar á síðasta aðalafundi Dómarafélagsins. Þar hefði verið varað við sviptivindum í samtímanum þegar réttarkerfið væri annars vegar; að dómstólar mættu ekki láta almenningsálitið ná inn í réttarsalinn. Nú, á nýjan leik færi fram á síðum dagblaða umræða um hina „illu" dómara, stjórnmálamenn og jafnvel embættismenn sem létu stjórnast af illviljuðu almenningsáliti. Mig langaði hins vegar nú að taka upp hanskann fyrir „almenningsálitið" eða „tíðarandann", og spyrja hvort það sé alrangt að hann eigi einhverja innkomu í réttarkerfið.  Í framhaldinu sagði ég:  

Hagsmunatengdar varnir

„Auðvitað á réttarkerfið ekki að byggja á öðru en lögum og reglum og í þeim skilningi eiga dutlungar augnabliksins aldrei erindi inn í réttarsalinn. En til er eitthvað sem heitir andi laganna og sá andi tekur breytingum. Þannig hafa áherslur innan lagaramma réttarfarsins breyst í tímans rás án þess að lögum hafi verið breytt.
En þetta gerist ekki alltaf án átaka. Eva Joly, þekktur rannsakandi í fjárglæframálum í Evrópu, sagði í upphafi þessa ferils hér á landi að hann yrði erfiður. Sérstaklega þegar réttarhöldum lyki og dómar yrðu upp kveðnir. Þetta hefur gengið eftir.
Dæmdir bankamenn og stuðningsmenn þeirra í hvítflibbaheimi  viðskitpa/stjórnmála/keyptrar lögfræðiþjónustu og ekki síst hagsmunatengdrar fjölmiðlunar, fara mikinn, samfara dómsuppkvaðningunum og í kjölfar þeirra einnig.
Vörnin er svohljóðandi: Almenningsálitið má ekki ráða dómskerfinu.

Á dómskerfið ekki að taka breytingum?

Með öðrum orðum, þótt þjóðinni hafi misboðið og almennt vilji menn láta þá sem gróflega brutu af sér í heimi fjármálanna svara til saka, þá eigi dómstólar alls ekki hlusta á slíkt. Enda séu dómar í efnahagsbrotamálum nýlunda hér á landi og tíðkist reyndar óvíða.
En þá spyr ég: Á dómskerfið að staðna og ekki endurspegla breyttan tíðaranda? Og vilji menn breyttar áherslur í samræmi við þróun lýðræðis- og mannréttindaþjóðfélags, hvernig telja menn að breytingarnar verði, hvar er breytingahvatana að finna? Í lögfræðideildum háskólanna, í réttarsölum, í vanagveltum heimspekinga,  í almennri þjóðfélagsumræðu, kröfum verkalýðshreyfingar, ákalli trúarbragða, listamanna, umhverfissamtaka, mannréttindahreyfinga? Hvering fórum við að því að komast frá Drekkingarhyl og inn í mannréttindaákvæði stjórnarskrár og laga sem kveða á um frelsi einstaklingsins til orða og athafna?

Þannig verður tíðarandinn til

Ætli það sé ekki í einhverri blöndu af þessu öllu sem tíðarandinn verður til og eflaust ýmsum öðrum þáttum sem móta umhverfi okkar.  
Stundum hefur hvatinn til breytinga komið innan úr kerfinu og „ofanfrá" einsog til dæmis gerðist með Upplýsingunni á átjándu öldinni og öndverðri hinni nítjándu hér á landi. Magnús Stephensen, helsti málsvari Upplýsingarinnar á Íslandi gerbreytti áherslum í íslenska réttarekerfinu í anda Upplýsingarinnar og menn á borð við Hjörleif Guttormsson, Andra Snæ Magnason og fleira baráttufólk fyrir umhverfisvernd hefur sömuleiðis haft mikil áhrif í þá veru að horft sé til réttinda sem upp úr vitundarvakningu um umhverfisvernd eru sprottin og margir vilja nú festa í stjórnarskrá.
Sama er að gerast varðandi réttindi barna, fatlaðs fólks, þolenda ofbeldis. Tíðarandinn krefst þess einfaldlega að réttindi þessara hópa endurspeglist í réttarkerfinu og í dómum sem upp eru kveðnir.

Mannréttindi í sókn

Er það slæmt? Gætum við ekki öll fallist á að þjóðfélagið hafi þokast talsvert fram á við síðustu aldirnar hvað varðar mannréttindi og almannarétt? Ef svo er, gætum við þá ekki líka fallist á að tíðarandinn sem endurspeglar þessar viðhorfsbreytingar eigi heima í réttarkerfinu og upp kveðnum dómum þar? Ég held að flestir telji svo vera.
Og þótt við kunnum oft að vera ósátt við ríkjandi viðhorf - almenningsálitið - þá spyr ég engu að síður hvort það sé virkilega svo að haf og djúp skilji á milli tíðaranda annars vegar og almenningsálit hins vegar í málvitund okkar?
Almenningsálitið kveður að sjálfsögðu ekki upp dóma - og á ekki að kveða upp dóma, alls ekki, enginn leggi það út af orðum mínum - en dóms- og réttarkerfi, sem endurspeglar ekki tíðarandann, siðferðis- og réttarvitund samfélagsins, hvílir ekki á traustum grunni."

Pallborð um stjórnsýslu, dómhörku stjórnmálamnna og „formgallaréttarkerfið" 

Í pallborðsumræðunni sem fram fór að loknum ávarpsorðum var einkum fjallað um stjórnsýslu dómstólanna og aðkomu réttarkerfisins að opinberri umræðu. Var lagt út af ýmsu sem fram hafði komið í ræðum manna, þar á meðal þeirri gagnrýni formanns Dómarafélagsins á stjórnmálamenn sem iðulega gerðust stóryrtir um dóma og vísaði hann þar m.a. í viðkvæm barnaverndarmál þar sem alþingsmenn hefðu líkt dómum við „mannréttindabrot" og talað um „barnsrán", og vildu þeir gleyma því að verið væri að dæma samkvæmt lögum og reglum sem þeir sjálfir hefðu sett. Varðandi stjórnsýslu dómstólanna benti ég á það sem ég hef stundum nefnt að mér viritist réttarkerfið hér á landi vera að færast í átt að „formgallaréttarkerfi"  Bandaríkjanna þar sem sveitir lögfræðinga kæmu ríkum skjólstæðingum sínum undan réttvísinni með því að finna formgalla í málsmeðferð.
Þetta væri hins vegar ekki bundið við hvítflibbamenn. Fleiri væru færir um að finna formagalla eis og dæmin sanni. Slíkir formagallar hefðu fundist í stjórnsýslu dómstólanna hér á landi. Hvort sem ríkir eða snauðir ættu í hlut vildum við ekki að leiðir skildu með réttlætinu og niðurstöðum dómstóla.  Ef þarna yrði aðskilnaður myndi fljótlega fjara undan trausti fólks á dómstólunum.