RÍKISSTJÓRNIN HEFTIR EKKI LANDAKAUP AUÐMANNA (Fyrri grein)

Birtist í Morgunblaðinu 18.06.20.
Á undanförnum árum hafa verið mikil brögð að því að auðmenn, bæði íslenskir en þó ekki síður erlendir, kaupi upp landareignir hér á landi og eru sumir þeirra komnir með umtalsvert eignarhald á sína hendi, sumir gríðarlegt. Þetta hefur farið mjög fyrir brjóstið á mörgum leyfi ég mér að fullyrða, þótt ekki hafi mótmæli verið mjög sýnileg. Nýlega afhenti kona úr Hafnarfirði, Jóna Imsland, forsætisráðherra tíu þúsund undirskriftir þar sem aðgerða var krafist. Hún sendi einnig alþingismönnum, hverjum og einum, persónulegt bréf sömu erinda. Þetta kom fram í einhverjum fjölmiðlum þótt þeir hafi flestir lagt sitt af mörkum til að þessi mótmæli mættu fara fram í kyrrþey. 

Stjórnmálamenn skynja þó undirliggjandi ólgu vegna landakaupa auðmanna og segjast vilja stemma stigu við þessari þróun. Nú er sagt að stjórnarfrumvarpi forsætisráðherra sé ætlað að svara þessu kalli. Því miður fer því fjarri að svo sé og veldur frumvarpið miklum vonbrigðum.

Frumvarpið ekki gegn eignasamþjöppun …

Verði frumvarpið að lögum mun það ekki stöðva eignauppkaup og samþjöppun í eignarhaldi á landi í samræmi við það sem látið hefur verið í veðri vaka í opinberri umræðu. Frumvarpinu er fyrst og fremst ætlað að stuðla að því að landnýting sé í samræmi við skipulagslög og markmið sem sveitarfélög og löggjafarvaldið setur, svo sem varðandi matvælaframleiðslu. Þá er lögð áhersla á skráningu eignarhalds. Allt góðra gjalda vert en hefur ekki með takmörkun á eignarhaldi að gera.
Gagnrýni mín á frumvarp forsætisráðherra byggir einkum á því sem nú skal rakið.

… og ekki gegn landakaupum erlendra auðkýfinga

Með frumvarpinu er algerlega horfið frá þeirri stefnumótun sem fólst í reglugerð og frumvarpi sem hún byggðist á og ég lagði fram sem innanríkisráðherra árið 2013.
Landakaup erlendra aðila heyrðu undir innaríkisráðuneytið þannig að sá þáttur einn kom til minna kasta beint sem ráðherra.
Nú var það svo, og er enn, að kaup útlendinga utan EES á landi eru bönnuð að formi til þótt ráðherra sé lögum samkvæmt heimilt að veita undanþágu. Grunnreglan er sú að einungis íslenskum ríkisborgurm og þeim sem eiga hér lögheimili eru heimil landakaup. Eftir að EES samningurinn gekk í gildi árið 1993 stóðu margir í þeirri trú að réttur EES-borgara skyldi vera hinn sami og íslenskra ríkisborgara varðandi kaup á landi.
Þetta vildi ég láta kanna til hlítar enda mjög eindregið á því máli að ekki ætti að flytja eignarhald á landi út fyrir landsteinana. Þetta væri þeim mun brýnna eftir tilkomu laga um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu 57/1998 þar sem lögfestur er eignarréttur landeigenda á þeim auðlindum sem kunna að finnast í landi þeira: “Með auðlindum er í lögum þessum átt við hvers konar frumefni, efnasambönd og orku sem vinna má úr jörðu, hvort heldur í föstu, fljótandi eða loftkenndu formi og án tillits til hitastigs sem þau kunna að finnast við … Eignarlandi fylgir eignarréttur að auðlindum í jörðu…”
Þar með öðlaðist eignarréttur á landi ríkari efnahagslega og pólitíska þýðingu sem fráleitt er að horfa framhjá í þessu samhengi. Í frumvarpi ríkisstjórnarinnar er ekki horft til þessa sem skyldi. Leyfi ég mér að fullyrða að flestir höfðu búist við öðru í ljósi yfirlýsinga um hið gagnstæða.

Lagaumhverfið tekur breytingum

Sífellt er verið að gera breytingu á lögum, bæði lagatexta og síðan einnig túlkun laganna. Þegar vatnalögunum var breytt upp úr aldamótum var viðkvæði þess ráðherra sem gekkst fyrir breytingunum að verið væri að aðlaga lögin “dómapraxís” undangenginna áratuga sem verið hefði í þá átt að styrkja einkaeignarrétt.
Innan EES umhverfisins gerist hið sama. Dómahefð þróast og getur þokað okkur frá upphaflegum markmiðum stjórnmálanna eða þá að ófyrirséð þróun veldur því að málin taka aðra stefnu en menn ætluðu.
Margir höfðu af því áhyggjur þegar Ísland gekkst undir EES skilmálana að hætta væri á því að erlendir peningamenn myndu kaupa hér upp land í stórum stíl. Aðrir töldu slíkar áhyggjur ástæðulausar, bæði væri lítil hætta á að þetta gerðist í þeim mæli að teljandi væri og þótt svo færi  þá gæti það varla skipt sköpum þótt eignarhald á landi færðist út fyrir landsteinana í einhverjum mæli.
Þegar svo virtist sem síðari hópurinn hefði haft rétt fyrir sér, lítil ásókn varð í land, þá breyttust viðhorfin og slakað var á kröfum varðandi eignaraðild útlendinga.

Allt breytist

Það er svo á síðustu tíu árum að grundvallarbreyting á sér stað að tvennu leyti. Ásókn auðkýfinga í íslenskt land tekur heljarstökk og síðan koma til sögunnar breytingar á orkulöggjöf ESB og ýmsar ófyrirséðar nýjungar. Þannig er nú tekist á um að hvaða marki yfirvöld geti haft afskipti af vindmyllugörðum sem norskir fjárfestar hafi hug á að reisa hér á landi.  
Lagaumhverfið er af þessum sökum í þróun og um áherslur innan þess eru átök. Í þessu mótunarstarfi hljóta stjórnvöld hverju sinni að marka sér skýra stefnu um áherslur. Endurmat á að vera á dagskrá nánast dag hvern!
Á árinu 2012 vildi ég vita frá færustu sérfræðingum sem völ væri á hvort unnt væri að takmarka eignarhald erlendra auðmanna, (innlent eignarhald heyrði undir annað ráðuneyti) frá því sem þá var og vildi ég sérstaklega horfa til EES-borgara enda höfðu aðrir hreinlega ekki aðgang nema með undanþágum sem fyrr segir.

Færustu sérfræðingar

Tvær vandaðar skýrslur voru unnar, annars vegar úttekt þeirra Valgerðar Sólnes, lögfræðings og Eyvindar G. Gunnarssonar, þá dósents nú prófessors, og hins vegar þeirra Stefáns Más Stefánsonar, prófessors við lagadeild Háskóla Íslands og Jens Hartvigs Danielsen, prófessors við lagadeild háskólans í Árósum í Danmörku. Megininntakið í niðurstöðum þessara fræðimanna var að EES-samningurinn hefði verið stórlega oftúlkaður hvað varðar rétt EES-borgara til landakaupa.
Í skýrslu þeirra Stefáns Más og Jens Hartvigs kom skýrt fram að þær breytingar sem gerðar hefðu verið hér á landi til rýmkunar á landakaupum EES-borgara hefði ekki þurft að gera til að fullnægja EES-samningnum, enda hefði fjármagnsflæði yfir landamæri (frjálst flæði fjármagns) jafnan átt að skoðast í ljósi samspils við aðra þætti “fjórfrelsisins”, þ.e. hvort það þjónaði markmiðum hins innri markaðar um frelsi til fólksflutninga, staðfesturéttar og viðskipta með vörur og þjónustu. Ákvæði 72. greinar stjórnarskrárinnar um rétt til að takmarka fjárfestingar erlendra manna í landareignum stæði því óhögguð gagnvart EES-borgurum.

Frumvarp og reglugerð

Á grunni þessarar rannsóknarvinnu lagði ég fram frumvarp sem tók af öll tvímæli um að skilyrði fyrir landakaupum á Íslandi væru þau að viðkomandi væri íslenskur ríkisborgari eða með lögheimili á íslandi, en réttur slíks manns skyldi ”einskorðast við eignarrétt eða afnotarétt yfir fasteign her á landi til að halda þar heimili og frístundahúsi til að dveljast þar, enda fylgi slíkum fasteignum einungis venjuleg lóðarréttindi, en ekki önnur réttindi, svo sem veiðiréttur eða vatnsréttindi…”
Frá þessu skilyrði mætti víkja gagnvart erlendum aðilum, og gilti þá einu hvort þeir kæmu frá EES ríkjum eða annars staðar frá, að uppgfylltum tilteknum skilyrðum þó þannig að ekki fylgdu “veiðiréttur og vatnsréttindi.” Varðandi EES-borgara segir ennfremur í frumvarpstextanum að þeim skuli ”heimilt að nýta sér rétt til fjármagnsflutninga … að því marki sem honum er það nauðsynlegt til réttarins til frjálsra fólksflutnninga, staðfesturéttar eða þjónustustarfsemi. Ráðherra setur í reglugerð nánari fyrirmæli um til hvaða fasteigna þessi réttur tekur og framkvæmd réttarins að öðru leyti.”

Það sem kemur á óvart

Frumvarp og reglugerð fóru nú í þriggja mánaða kynningarferli, opið öllum, en að því búnu var framvarpið lagt fyrir þingið og reglugerð sett. Í kjölfar stjórnarskipta vorið 2013 var reglugerðin afnumin án kynningar eða umræðu, einfaldlega sagt að lögfræðingar hefðu talið hana vera “á gráu svæði” og EES hefði óskað eftir greinargerð. Engum átti að þurfa að koma á óvart að málið væri talið vera á gráu svæði og óskir um rökstuðning í Brussel áttu ekki heldur að þurfa að koma á óvart.
Það sem hins vegar hefur komið á óvart er viljaleysið til að standa á þeim málstað sem lagafrumvarpið og reglugerðin voru reist á og láta reyna á rétt okkar. Enn meir kemur á óvart að í stjórnarfrumvarpinu sem nú er fyrir Alþingi skuli ekki reynt að sporna sérstaklega gegn fjárfestingum erlendra auðmanna í landi og þar með orku, vatni og öðrum auðlindum Íslands.
Í síðari grein minni geri ég grein fyrir ýmsu sem snýr að uppkaupum íslenskra og erlendra auðmanna á íslensku landi.