TISA: LEYNISAMNINGAR UM AUKIÐ GAGNSÆI

Birtist í Morgunblaðinu 23.02.15.
Það er margt skrýtið í kýrhausnum. Alþjóðasamningar um þjónustuviðskipti , TiSA (Trade in Services Agreement) er samkvæmt skýrslu Gunnars Braga Sveinssonar, utanríkisráðherra, frá því í mars á síðasta ári, ætlað „að fækka hindrunum í vegi fyrirtækja sem starfa á vettvangi þjónustuviðskipta og auka gangsæi í milliríkjasamningum með þjónustu." Hið mótsagnakennda er síðan að þessum miklu samningum um „gagnsæi" var ætlað að fara leynt!

Bak við lokuð tjöld

Ef ekki hefðu komið til uppljóstranir Wikileaks sl. sumar, væri fátt vitað um samningsdrögin eins og þau hafa þróast. Vissulega var vitað um að viðræður færu fram en að mjög takmörkuðu leyti hafði verið látið uppskátt um tilveru þeirra og er reyndar enn gengið út frá því að þau gögn sem byggt er á verði ekki opinber fyrr en fimm árum eftir að samningur er frágenginn!
Í  júní í fyrra voru birt á vegum Wikileaks drögin einsog þau stóðu í apríl og fékk umheimurinn þá fyrst nákvæmar upplýsingar um hvað var verið að véla á bak við lokuð tjöld.  

ESB gleymdi að fá umboð - einsog fyrri daginn

Umhugsunarvert er að þegar samningaviðræðurnar um TiSA hófust leynilega árið 2012 hafði Stjórnarnefnd Evrópusambandsins láðst að fá samþykki Ráðherraráðsins og þings Evrópusambandsins, að ekki sé minnst á þjóðþing aðildarríkja sambandsins. Þessu var kippt í liðinn með eftirá samþykki þegar formlegar viðræður byrjuðu á árinu 2013. Þetta minnir á GATS-viðræðurnar á sínum tíma. Þar orkaði umboð innan ESB mjög  tvímælis. Mikil leynd hvíldi yfir þeim samningum og var það ekki fyrr en breska stórblaðið Guardian komst yfir samningstexta vorið 2002 og birti hann, að í hámæli komust samningsmarkmið sem einstök ríki höfðu sett fram.

Vilja stærra athafnasvæði

Í öllum þessum samningum semur Evrópusambandið  - öll aðildarríkin 28 -  sem ein heild. Þess vegna er ýmist talað um að 50 ríki eigi aðild að TiSA-viðræðunum eða 23 samningsaðilar. Á meðan allt var sæmilega öruggt undir leyndarhjúpi, töluðu þessir viðræðuaðilar gáskafullt sín í milli um sjálfa sig sem RGF ríkin. RGF er skammstöfun úr ensku, Really Good Friends of Services; Vildar- þjónustu-vinir. Gagnrýnin á Vildar-þjónustu-vinina hefur verið á þann veg að þjónustulund þeirra vísi til ástríkis þeirra á fjarmagnsöflum sem einsog jafnan áður vilja fá stærri leikvöll til að athafna sig á.

Hvaðan kemur andstaðan?

Ef  þetta eru vinirnir góðu, hverjir skyldu þá vera óvinirnir? Það verður aðeins skýrt með skírskotun til sögu þjónustusamninga síðustu tvo áratugina eftir að Alþjóðaviðskiptastofnunin, World Trade Organization, WTO,  var sett á laggirnar til að stuðla að markaðsvæðingu í heimsviðskiptum á sviði þjónustu. Þetta var árið 1995. Þá var lokið GATT- samningalotunni (General Agreement on Tariffs and Trade) sem staðið hafði í nær hálfa öld en hún laut að tollum og milliríkjaviðskiptum almennt en með GATS (General Agreement on Trade in Services) var hafist handa um þjónustuviðskiptin og reynt að ná samkomulagi um að markaðsvæða þau á heimsvísu.

Þess vegna leynilegt

Frá upphafi hefur þetta gengið brösulega og hefur markaðsvæðing velferðarþjónustu og annarra innviða samfélagsins staðið í almenningi. Tilraunir til markaðsvæðingar þjónustu hafa flestar endað í brotlendingu eftir stormasama siglingu. Það átti til dæmis við um tilraun OECD á tíunda áratugnum sem gekk undir vinnuheitinu MAI (Multilateral Agreement on Investment). Eftir mikil mótmæli gegn einkavæðingaráformunum sem var að finna í þessari tilraun, og urðu almenningi ekki ljós fyrr en eftir að viðræður höfðu staðið í tvö ár! -  var ákveðið að hætta viðræðum. Þessi mikla andstaða skýrir leyndina.

Þjarmað að fátækum ríkjum

I upphafi bundu markaðssinnar miklar vonir við GATS en eftir gríðarleg mótmæli gegn þeirri tilraun í árslok árið 1999 í Seattle í Bandaríkjunum, var brugðið á það ráð árið 2001 að fara með viðræðurnar út í eyðimörk Arabíuskagans, í Doha í Quatar. Sandauðnin freistaði því þar var fátt um mótmælendur. Ekki nóg með að þessi staðsetning væri talin geta tryggt samningamönnum frið og ró, heldur voru jafnframt slegnir frekari varnaglar með því að meina fulltrúum verkalýðssamtaka og annarra almannasamtaka að senda fleiri en einn fulltrúa á vettvang. Heimssamstök starfsfólks í almannaþjónustu, Public Services International, PSI,með 20 milljón félagsmenn fékk þannig aðeins heimild til að senda einn fulltrúa á vettvang. Þess má geta að þessi samtök höfðu látið viðfangsefnið mjög til sín taka enda sýnt að í viðræðum um GATS, sem þá höfðu meira og minna farið fram á bak við tjöldin var þjarmað mjög að fátækum ríkjum að einkavæða almannaþjónustu sína, þar á meðal vatnið og greiða þannig götu erlendra fjárfesta inn að innviðum þessara samfélaga.

Sama markmið en ólík aðferð

Viðfangsefni GATS og TiSA er svipað. Þannig segir um samningana á upplýsingvefjum, að TiSA fjalli um öll þjónustuviðskipti „ frá fjármálastarfsemi ... til heilbrigðisþjónustu". Aðferðafræðin sem beitt er í GATS og TiSA er hins vegar ekki alls kostar hin sama. GATS byrjaði á samþykkt grunnplaggs sem einstök ríki gátu síðan fært óskir sínar inn í, hvort sem það var markaðsvæðing trygginga- eða bankaþjónustu, ferðaþjónustu, vatns- og orkuveitna, bókasafna, sorphirðu eða annað. BSRB lét þessi mál mjög til sín taka á sínum tíma, enda málið framan af í þögn og andvaraleysi. Var það mat samtakanna að viðræðurnar þyrftu hér sem annars staðar víðtæka og opna umræðu. Eftir henni var kallað af hálfu BSRB í fjölda bréfa, samþykkta og í greinaskrifum. Innan BSRB gerðum við okkur grein fyrir því að skuldbinding af Íslands hálfu að markaðsvæða tiltekið svið yrði ekki afturtekin og ríkið meira að segja skaðabótaskylt væri það reynt. Hið sama gildir í TiSA samningunum. Hvorki þá né nú er því um smámál að ræða!

Almannaþjónusta og fyrirtæki lögð að jöfnu

Dæmi um hvað slíkar skuldbindingar gætu haft í för með sér má nefna deilumál frá Frakklandi úr MAI viðræðunum. Frakkar vildu geta stutt menningartengdan franskan kvikmyndaiðnað. Skuldbinding ríkisins um skilyrðislausa markaðsvæðingu hefði hins vegar þýtt að óheimilt yrði að styrkja innlenda menningarframleiðslu umfram framleiðslu á vegum bandarískra  fyrirtækja og fyrirtækja sem kæmu frá öðrum aðildarríkjum samningsins. Sama gilti varðandi bókasöfn, svo dæmi sé tekið úr umræðu um GATS samningana, að ekki sé minnst á heilbrigðisþjónustuna. Þar mætti ekki mismuna í opinberum stuðningi við þjónustuþætti sem ættu í samkeppni.  Stuðningur við slíka þjónustuþætti á Landspítalnum myndi þannig kalla á samsvarandi stuðning við Orkuhúsið.

Hlutur Íslands ámælisverður

Það gagnrýnisverða við TiSA viðræðurnar er að með þeim reyna 50 ríki ( af 123 sem upphaflega undirrituðu GATS) að fara á bak við almenning og einnig þau ríki sem voru ósátt við yfirgang ríka heimsins í GATS viðræðunum. Hugmyndin er sú að þau standi frammi fyrir gerðum hlut með fullgerðum TiSA samningi, sem síðan yrði þröngvað uppá þau við samningaborð hjá Alþjóðaviðskiptastofnuninni. Þessu taka Íslendingar þátt í eða svo enn sé vitnað í skýrslu utanríkisráðherra frá því í mars í fyrra, þá segir þar að vonast sé til að aðildarríki Alþjóðaviðskiptastofnnarinnar „gerist aðilar að TiSA-samningnum þegar viðræðum er lokið"!  
Hvað aðkomu Íslands að sjálfum samningunum varðar, þá virðist farið með gát og gladdi það hjarta mitt að sjá í gögnum gerða stífa undanþágu hvað varðar markaðsvæðingu grunnþátta heilbrigðisþjónustunnar. Þannig skil ég alla vega málið. Þetta er að sálfsögðu gott en hitt er jafnslæmt að taka þátt í siðlausu baktjaldamakki um málefni sem á að útkljá fyrir opnum tjöldum og á alþjóðlegu borði.