Verslunarráðið vísar veginn

Því miður hafði ég ekki tök á að hlusta á fyrirlesara Verslunarráðs Íslands og Bresk- íslenska verslunarráðsins, sem flutti Íslendingum boðskap sinn í síðustu viku. Hann heitir Eamonn Butler og er framkvæmdastjóri Adam Smith Institute í London. Fróðlegt hefði verið að heyra þennan fulltrúa frjálshyggjusjónarmiða bregðast við þeirri gagnrýni á einkavæðingu, sem nú rís stöðugt hærra í Bretlandi.
Þar í landi er rætt um nauðsyn þess að þjóðnýta lestarkerfið að nýju eftir að einkaaðilar í fjárfestingarbransanum hafa nánast rústað þjónustuna. En sem betur fer var Ólafur Teitur Guðnason blaðamaður á DV á svæðinu og varð þar greinlega fyrir nokkrum hughrifum. Afraksturinn var innblásin grein um stjórnmál samtímans í helgarblaði DV.

Áhugi á Napóleonstímanum

Ekki veit ég hve miklar upplýsingar ráðstefnugestir Verslunarráðsins fengu um hrikalegar afleiðingar einkavæðingarinnar í Bretlandi í samgöngukerfi, rafmagns- og vatnsveitum og öðrum geirum almannaþjónustunnar. Hitt vitum við að hinn gestkomandi fyrirlesari hélt sig nokkuð aftur í öldum.
Þannig staðnæmdist hann við ákvörðun breskra stjórnvalda á 19. öldinni öndverðri, á Napóleonstímanum, að ráða mann til að vakta Ermasundið svo hægt væri að gera viðvart ef árásarfloti kæmi í augsýn. Að sögn Eamonns Butlers mun hafa gleymst að leggja þetta embætti niður fyrr en um miðja 20. öldina. Þetta væri dæmi, sagði gestafyrirlesari Verslunarráðsins, skv. blaðamanni DV, "um þá sóun á peningum skattgreiðenda sem hið opinbera stendur svo gjarnan fyrir." 

Mulningsvél á skynsemi?

Ástæðuna kveður blaðamaður DV ekki vera þá, að stjórnmálamenn séu vitlausari en annað fólk:  "Gangverk hins opinbera er hins vegar einhver mikilvirkasta mulningsvél á almenna skynsemi sem fyrirfinnst." Þetta þykir mér vera sver fullyrðing um allar gerðir ríkis og sveitarfélaga fyrr og síðar! Skyldu vísindarannsóknir 20. aldarinnar sem fjármagnaðar voru af almannafé engu hafa skilað og hvað með uppbyggingu samfélagsþjónustu, skólakerfis, heilbrigðiskerfis sem opið er öllum þjóðfélagsþegnum, jafnt snauðum sem ríkum? Hefur þetta allt verið gert þvert á rökræna hugsun? 
En hvers vegna skyldi allt þetta stríða gegn skynseminni og brjóta hana kerfisbundið niður? Ekki stendur á svari. Okkur er sagt að andstæðingar skynseminnar séu, annars vegar "linnulausar árásir sérhagsmuna". Hins vegar " fyrirbæri sem er ekki eins augljóst, þótt það geri ekki minni skaða: takmarkalaus þrá til góðra verka sem veldur í fyrsta lagi því að fólk verður svo heillað af göfugum tilganginum að það sér ekki banvænar aukaverkanir meðalsins, og í öðru lagi því að það hefur svo ótalmörg göfug markmið að það snýst í hringi í eilífum eltingarleik við mótsagnir."

Allir alltaf að svindla?

Varðandi sérhagsmunina þá sýnist mér komin hálfgerð uppgjöf í hægri vænginnn. Adam Smith hafði nefnilega bent á það fyrir 200 árum, að þótt óhugsandi væri "að stjórnendur fyrirtækja á sama markaði hittust án þess að á fundum þeirra yrði til samsæri gegn almenningi um að hækka verð, væri ómögulegt að koma í veg fyrir slíkt samráð með lögum; lögin yrðu óhjákvæmilega óréttlát og brytu gegn frelsi einstaklingsins." Þar höfum við það.
Það sem mér þykir merkilegt við þessa afstöðu er uppgjöfin gagnvart því að reisa siðferðilegar kröfur á hendur handhöfum fjármagnsins. Hitt er vissulega rétt að eftirlitskerfi eru öll erfið viðfangs. En ef við eigum að ganga að því sem vísu, að allir séu alltaf svindlandi þá hljótum við að reyna að smíða kerfi, sem líklegast er að setji óheiðarleika manna skorður.

Varað við velvildinni

Þá kemur að "hinni takmarkalausu þrá til góðra verka". Hún er, ef rétt er skilið, upphaf og endir alls ills. Gefum Ólafi Teiti orðið: "Þegar velviljinn æðir áfram af tilfinningasemi verða til óleysanlegar mótsagnir sem geta af sér sjö dellur fyrir hverja eina sem sniðin er af." Síðan tilgreinir hann dæmi um tilraunir til að smíða réttlátt skattakerfi með barnabótum, stuðningi við einstæða, öryrkja og aldraða og fleiri.
Það er rétt sem fram kemur hjá Ólafi Teiti, að oft er þetta mótsagnakennt, enda mismunandi sjónarmið uppi og stundum skipta menn um skoðun. En þá vil ég spyrja á móti hvort það sé slæmt. Er ekki gott að kunna að skipta um skoðun? Auðvitað eiga menn að breyta um kúrs ef reynslan sýnir að þess er þörf. Þannig verða framfarir.
En hér blasir það við, að mælt er með því, að við nálgumst viðfangsefni samfélagsins með gleraugum hugmyndafræðinnar. Þessa nálgun mætti orða á eftirfarandi hátt: Mitt kerfi er gott,ef  gangverk samfélagsins er skipulagt samkvæmt því þá er það rétt skipulagt, látum ekki tilfinningasemi og velvild villa okkur sýn. Við og okkar samherjar höfum rétt fyrir okkur og þótt reynslan af verkum okkar kunni að segja annað, þá er það tímabundið. Við störfum nefnilega í anda efnahagslegra og samfélagslegra lögmála. Þess vegna erum við málsvarar skynseminnar.

Eigum við ekki að læra af reynslunni?

Þessi hugmyndafræðilega nálgun er í hrópandi mótsögn við þá afstöðu sem mér þykir bæði skynsamlegri og að sjálfsögðu einnig miklu lýðræðislegri og mætti orða á þennan veg: Virkjum velviljann. Beitum skynsemi okkar til velviljaðra verka. Verkefnið í framfarasinnuðu lýðræðisþjóðfélagi er að finna velviljanum og skynseminni sameiginlegan farveg.
En að lokum nokkur orð til umhugsunar fyrir frjálshyggjumenn og reyndar okkur öll í tilefni af þeirri staðhæfingu Ólafs Teits Guðnasonar, að stjórnmál samtímans snúist fyrst og fremst um eftirfarandi spurningu: "Að hvaða marki er skynsamlegt að ríkið ráðskist með líf fólks - þ.m.t. fjármuni þess - frekar en fólkið sjálft?"

Hag hverra ber Verslunarráðið fyrir brjósti?

Þýðir þetta að "fólkið sjálft" ráði meiru um þá fjármuni sem settir hafa verið í fjarskiptakerfið eftir að Landsímanum var breytt í hlutafélag? Þýðir þetta að "fólkið sjálft" ráði meiru um Búnaðarbankann eftir að S-hópurinn fékk hann í hendur? Og hvað með Landsbankann? Er hann núna fyrst nýttur í þágu almennings?
En það sem ef til vill er mikilvægast að velta fyrir sér, að mínu mati, er þetta: Hvernig á að skipuleggja heilbrigðisþjónustuna þannig að allir sem á þurfa að halda fái að henni aðgang án þess "að ríkið ráðskist með ... fjármuni" okkar? Er það gefið að samfélagslegt átak sé alltaf af hinu illa fyrir "fólkið sjálft"? Getur verið að þegar frjálshyggjumenn tala um "fólkið sjálft", á þennan hátt, þá sé skilgreining þeirra nokkuð þröng? Að "fólkið sjálft" rúmist kannski í sæmilega góðum fyrirlestrasal hjá Verslunarráði Íslands?