ALÞINGI Í AÐHALDS- OG EFTIRLITSHLUTVERKI - SKÝRSLAN UM ÍBÚÐALÁNASJÓÐ

MBL - Logo

Birtist í Morgunblaðinu 25.07.13.
Alþingi gegnir fjölþættu hlutverki. Þar liggur löggjafarvaldið og fjárveitingarvaldið. Á síðari árum hefur markvisst verið unnið að því að efla eftirlits- og aðhaldshlutverk þingsins. Í kjölfar efnahagshrunsins hafa menn í auknum mæli beint sjónum að þessum þætti í starfi Alþingis og eru flestrir sammála um að hann beri að efla.

Stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd

Með breytingu á lögum um þingsköp Alþingis 2011 var sett á laggirnar stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd Alþingis. Í 13. gr. þingskapa segir að nefndin skuli „hafa frumkvæði að því að kanna ákvarðanir einstakra ráðherra eða verklag þeirra sem ástæða þykir til að athuga á grundvelli þess eftirlitshlutverks sem Alþingi hefur gagnvart framkvæmdarvaldinu". Þá segir einnig í greininni að stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd leggi mat á og geri „tillögu til Alþingis um hvenær rétt er að skipa rannsóknarnefnd, sbr. lög um rannsóknarnefndir. Nefndin tekur skýrslur slíkrar nefndar til umfjöllunar og gefur þinginu álit sitt um þær og gerir tillögur um frekari aðgerðir þingsins."
Í greinargerð er þetta áréttað: „Nefndin skal í senn fjalla um þingmál sem falla undir málefnasvið hennar og hafa ríka frumkvæðisskyldu um eftirlit Alþingis með framkvæmdarvaldinu."  Réttur minni hluta nefndarinnar til að taka upp mál er tryggður. Þá er þess að geta að skýrslur undirstofnana Alþingis, Ríkisendurskoðunar og embættis umboðsmanns, koma til kasta stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar, aðrar en skýrslur Ríkisendurskoðunar um framkvæmd fjárlaga sem verða til umfjöllunar í fjárlaganefnd. Tilkynningar umboðsmanns um hugsanlega meinbugi á lögum skulu berast nefndinni til umfjöllunar og tillögur um skipun rannsóknarnefndar þingsins koma þar til umfjöllunar. „Enn fremur má búast við því að frumkvæðisathugun nefndarinnar sjálfrar geti leitt til þess að hún geri tillögu um að skipa rannsóknarnefnd í máli sem hún hefur haft til umfjöllunar."
Þessar breytingar á þingsköpum Alþingis komu í kjölfar skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis um fall bankanna og voru þær tíundaðar í áliti þingmannanefndarinnar, sem fór yfir skýrsluna.  Þar var lögð áhersla á að efla eftirlitshlutverk Alþingis. Það segir sína sögu um skilning manna á hlutverki þessarar nefndar að eðlilegt þykir að þingmaður úr stjórnarandstöðu skuli gegna formennsku í henni. Það er í anda hlutverks nefndarinnar um aðhald.

Lög um rannsóknarnefndir Alþingis

Um sama leyti og þessar breytingar voru gerðar á þingsköpum samþykkti Alþingi lög um rannsóknarnefndir í júní 2011. Í 1. gr. þeirra laga segir að forseti Alþingis skipi rannsóknarnefnd „ef Alþingi samþykkir ályktun þar um til þess að rannsaka mikilvæg mál sem almenning varða. Í tillögu til ályktunar skal kveðið á um hvað rannsaka á, hvernig haga skal rannsókninni og um fjölda nefndarmanna. Ef tillaga um skipan rannsóknarnefndar kemur ekki frá þeirri þingnefnd sem fer með eftirlit Alþingis gagnvart framkvæmdarvaldinu skal vísa henni til þeirrar nefndar til athugunar og skal nefndin gefa þinginu álit sitt um hana áður en greidd eru atkvæði um tillöguna við síðari umræðu." Og í 5. gr. segir að meginhlutverk hennar sé „að afla upplýsinga og gera grein fyrir málsatvikum í tilteknu máli ... en einnig getur nefndin í skýrslu sinni gert tillögu um breytingu á lögum, reglugerðum eða stjórnsýsluframkvæmd eftir því sem rannsóknin gefur tilefni til."

Lagaramminn um eftirlitshlutverkið

Loks má geta þess að í þeim víðtæku breytingum á þingsköpum sem voru gerðar vorið 2011 var settur inn sérstakur kafli í þingsköpin um eftirlitsstörf Alþingis. Þar var safnað saman þeim ákvæðum sem fyrir voru í þingsköpum en jafnframt settar inn fjórar nýjar greinar (49.-52. gr.) þar sem eftirlitshlutverkið er áréttað og skilgreint, fjallað um hvað sé „opinbert málefni", um upplýsingaskyldu ráðherra, aðgang að gögnum og meðferð trúnaðarmála.
Þannig er ramminn sem nú hefur verið settur í lögum um eftirlitshlutverk Alþingis. Allt byggist þetta á þeirri meginhugmynd sem fram kemur í stjórnarskránni og flest lýðræðisríki byggja á, þ.e. að það sé eitt af helstu verkefnum þjóðþingsins að hafa eftirlits- og aðhaldshlutverk gagnvar stjórnvöldum, hinni pólitísku forustu í landinu. 

Fyrsta skýrslan

Nú er fram komin fyrsta skýrslan sem gerð hefur verið eftir þessar breytingar og byggist á lögunum um rannsóknarnefndir. Hún er um Íbúðalánasjóð. Miklu skiptir því að menn vandi sig við meðferð hennar, sýni gát og fylgi þeim lagaramma sem búinn var til.
Daginn sem skýrslan var afhent í Alþingishúsinu tilkynnti forseti þingsins á þingfundi að skýrslan  væri komin og henni væri hér með vísað til stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar eins og lög segðu til um. Að beiðni forseta hélt nefndin þegar í stað fund og ákvað að hefja meðferð á skýrslunni þegar almenn umræða um hana hefði farið fram á Alþingi. Þær umræður fóru fram daginn eftir, miðvikudaginn 3. júlí, og þeim lauk síðdegis þann dag. Það sem fyrir liggur er því að stjórnskipunar- og eftirlistnefnd Alþingis taki skýrsluna til efnislegrar meðferðar, ræði þau efnisatriði sem þar koma fram og leggi að því búnu álit sitt fyrir Alþingi. Ég vil sérstaklega árétta að það er þessi nefnd Alþingis sem fer með skýrsluna en ekki aðrar nefndir, nema þá að beiðni stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar. Ljóst er að nefndin mun fá á sinn fund aðila sem málinu tengjst og að öllum líkindum efna til opinna nefndafunda.

Viðbrögðin - réttur farvegur

Viðbrögð við skýrslunni um Íbúðalánasjóð hafa orðið misjöfn. Þeir sem gagnrýni hefur beinst að hafa stigið fram og fundið að ýmsu í skýrslunni, talið að rangt væri farið með bæði staðreyndir og atvik mála, ályktanir séu rangar og útreikningar o.s.frv. Talað hefur verið um að setja á fót „leiðréttingarnefnd". Ég er á meðal þeirra sem hafa gagnrýnt ýmislegt í skýrslu nefndarinnar. Gerði ég það í þingræðu um málið og einnig í opinberum skrifum. Ég tel að það hafi verið skynsamlegt að fá umræðu um skýrsluna á frumstigi þótt eðli máls samkvæmt sé ekki hægt að búast við öðru en að umræðan yrði nokkuð yfirborðsðskennd á því stigi enda lítið ráðrúm til að skoða skýrsluna ofan í kjölinn.

Hvað er framundan?

Framundan er þetta: Stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd mun þegar að loknu sumarhléi nefnda Alþingis hefja umræður og athugun á skýrslunni. Nefndin mun fara yfir alla þætti skýrslunnar og kalla á þá sem henni þykir gagn í að tala við og fá skýringar. Til nefndarinnar eiga þeir að beina erindum sínum sem vilja finna að eða telja á sig hallað í skýrslunni. Þeim verður ýmist boðið að senda inn skrifleg erindi eða koma fyrir nefndina. Að sjálfsögðu verður þeim sem sæta gagnrýni í skýrslunni boðið að koma á fund nefndarinnar þar sem þeir gætu svarað gagnrýni og eftir atvikum teflt fram upplýsingum og mótrökum. Ekki væri óeðlilegt að slíkir fundir væru opnir.
Hér ríður á að vandað sé til verka og fylgt þeim lagafyrirmælum sem að framan eru rakin og þeirri meginhugsun sem stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd hvílir á. Gera þarf skýran greinarmun á því hlutverki sem stjórnskipunar- og eftitlitsnefnd hefur annars vegar lögum samkvæmt og hins vegar þeim póltíska lærdómi sem meirihluti Alþingis vill draga af málalyktum hverju sinni, í þessu tilviki aðkomu Íbúðsalánasjóðs - og ríkisins almennt -  að húsnæðismálum. Annars vegar er um að ræða rannsókn á tilteknu máli, hins vegar stefnumótun af pólitískum toga.

Höfundur er formaður stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar Alþingis.