BJÖRNS JÓNASSONAR MINNST
Útför Björns Jónassonar bróður míns fór fram í Dómkirkjunni í Reykjavík þriðjudaginn 17. september. Hér eru birtar minningargreinar um Björn sem birtust í Morgunblaðinu og einnig skrif sem birtust á samfélagsmiðlum. Þá er hér ræða séra Kristins Ágústs Friðfinnssonar við útförina svo og bróðurminning mín.
Athöfninni var streymt en upp komu tæknilegir örðugleikar sem urðu þess valdandi að streymið tók aðeins til hluta útfararinnar. Þess vegna er ræða séra Kristins Ágústs og kvejuorð mín birt hér.
____________________________________________________
Þegar ég minnist elskulegs tengdaföður míns koma í hug línur úr ljóði Walts Whitmans, Söngurinn um sjálfan mig:
„Ég er stór í sniðum og rúma heila mergð.“
(Þýð. Sigurður A. Magnússon)
Tengdafaðir minn var margbrotinn maður. Frjór í hugsun og óhræddur við að ögra hinu viðtekna. Forvitinn og sífellt að brjóta undir sig nýjar lendur þekkingar. Hafði unun af rökræðu og kunni þá list öðrum betur að afvopna viðmælandann með eitruðum tilsvörum.
Áður en við tengdafaðir minn hittumst í fyrsta sinn hafði því dóttirin talið vissara að fara vel yfir með mér hvers mætti vænta. Allar áhyggjur reyndust óþarfar. Við urðum strax perluvinir. Við deildum ekki skoðunum nema að litlu leyti en skarpur hugurinn og leiftrandi skopskynið gerði öll samtöl við Bjössa skemmtileg og gefandi. Við ferðuðumst saman og hann bauð mér að sjá Eric Clapton og Steve Winwood troða upp í Royal Albert Hall. Heimsóttum New York og hlýddum á Kreutzer-sónötuna. Ekki eru síður eftirminnileg undirbúningskvöldin fyrir þessar ferðir þar sem tengdafaðir minn var hrókur alls fagnaðar, sagði sögur og miðlaði af djúpri þekkingu sinni. Á fertugsafmæli mínu sýndi hann mér þann mikla heiður að fela mér til varðveislu dýrgrip úr safni sínu, Ljóðmæli eftir Jónas Hallgrímsson, sem út voru gefin í Kaupmannahöfn 1847. Hjónaband hans og tengdamóður minnar einkenndist af kærleika og vináttu og var mér fyrirmynd.
Sonur minn ber nafn afa síns með stolti. Í ræðu á skírnardaginn rifjaði tengdafaðir minn upp þegar hann steig á stóra svið Þjóðleikhússins tæplega tíu ára gamall og lék Ugga Greipsson í Fjallkirkjunni. Eftir að hafa lesið hin fögru inngangsorð bókarinnar færði hann drengnum Fjallkirkjuna að gjöf með vísu sem hann samdi til afadrengsins í tilefni dagsins:
Fullhugi ávallt og frjálshuga sért.
Fagna skalt deginum glaður.
Og veitist þér nafni sem mest er um vert,
að vera þinn eigin maður.
Þessi vísa fangar vel lífsgildi tengdaföður míns, frjáls í hugsun og trúr sjálfum sér. Guð blessi minningu þína. Þín er sárt saknað.
Ásmundur Tryggvason.
Við fráfall Björns föðurbróður míns er margs góðs að minnast eftir þýðingarmikla samfylgd í rúma hálfa öld. Hann hafði skýra sýn á hvað skipti máli í tilverunni og var óþreytandi við að rækta það eins og allt hans líf og starf ber vitni um. Það var gaman að takast á við hann um stefnur og strauma og nauðsynlegt að mæta til þeirra viðræðna í sínu allra besta formi. Hann var bæði skarpur og skemmtilegur og óvæntir vinklar fengu mann iðulega til að hugsa um hlutina á nýjan hátt.
Á unglingsárunum gafst mér tækifæri til að sinna ritarastörfum hjá bókaútgáfunni Svart á hvítu í frístundum og þar var gott að vera innan um áhugafólk um bækur. Þar bar líka fyrir augu sérlega dýnamískt og framsýnt fyrirtæki þar sem stór hópur fólks vann meðal annars sameiginlega að því spennandi markmiði að gefa út Íslendingasögurnar á nútímalegri íslensku. Það var þó ekki eina verkefni bókaútgáfunnar sem hafði metnað til að gefa út efni af fjölbreytilegu tagi, þar á meðal bók um slangur og reyfara eftir Judith Krantz. Það lýsir Bjössa vel að hann vildi varðveita gamlan og nýjan menningararf en alltaf feta nýjar slóðir.
Eitt haustið bjó ég hjá Bjössa, Betu og fjölskyldu í Kaupmannahöfn sem ekki síst er eftirminnilegt fyrir kvöldstundirnar í Hellerup. Þær einkenndust af góðum mat, huggulegri djasstónlist, arineldi, dagblaðalestri og skrafi um allt milli himins og jarðar. Það er síðan til marks um mýktina í fari frænda míns að hann var yfirleitt fyrstur okkar til að gefast upp fyrir biðjandi augnaráði Dimmu labradors og fara með hana út í kvöldgönguna.
Þessar stundir og margar fleiri hafa bæði mótað og glatt og ég er þakklát fyrir þær. Betu og fjölskyldunni sendi ég samúðarkveðjur við þennan mikla missi.
Ragnheiður (Heiða).
Bjössi föðurbróðir minn var sérstakur maður um margt.
Hann var sérstakur í mínu lífi því inn í það steig hann snemma, löngu áður en ég átti um það minningar sjálfur, ég tveggja ára, hann tuttugu og tveggja. Hann tók að sér að líta eftir þessum litla frænda sínum um skeið og allar götur síðan hefur hann verið mér nálægur.
Skoðanir sínar lét Bjössi í ljós hávaðalaust enda þurfti þessi frændi minn aldrei að tala hátt til þess að á hann væri hlustað.
Þegar Bjössi kom í heimilisboðin og blandaði sér í spjallið mátti taka það sem gefið að nú yrði opnað þar á nýtt sjónarhorn, alls ekki það viðtekna, sem gerði umræðuna ávallt áhugaverðari. Fáir menn hafa fengið mig til að hugsa hlutina upp á nýtt betur en hann gerði, ekki þó þannig að við yrðum alltaf sammála.
Til er gömul mynd af okkur frá þeim tíma sem hann passaði mig ungan. Við sitjum við píanóið og gef ég mér að Bjössi hafi verið að kenna mér á hljómborðið. Enginn kunni betur á það en hann. Ég held helst að hann hafi komist í sérsamband við almættið þegar hann settist við píanóið og lék af fingrum fram.
Svona man ég Bjössa og svona mun ég ævinlega minnast þessa frænda míns.
Andrés Ögmundsson.
Ég hef þekkt Björn Jónasson lengi en bókaútgefandanum Birni Jónassyni kynntist ég hins vegar þegar ég starfaði í nokkur misseri í útgáfufyrirtæki hans í Kaupmannahöfn undir aldarlokin. Það var skemmtilegt, og, að því er mig varðar, sérlega gefandi samstarf.
Björn vissi sem var að íslenskar bókmenntir, og þá ekki síst fornbókmenntir, ættu erindi utan landsteina Íslands ekki síður en heima fyrir og leit hann alla tíð á það sem verkefni að gera Norðurlandabúum sérstaklega grein fyrir hlutdeild sinni í sameiginlegum norrænum menningararfi.
Í stað þess að gráta hlutskipti Íslendinga sem þjóðar undir norskum og dönskum konungsstjórnum ættum við að minna á íslenskt framlag til norrænnar menningar og heimsmenningarinnar almennt. Talaði hann fyrir því að safni yrði komið á fót í Kaupmannahöfn og helst víðar á Norðurlöndum sem byggðist á samnorrænum menningararfi.
Björn Jónasson var maður stórra hugmynda. Sjálfur lifði hann aldrei hátt en hann hugsaði hátt fyrir hönd bókaútgáfufyrirtækjanna sem hann setti á fót, Svarts á hvítu og síðar Guðrúnar.
Útgáfa Íslendingasagnanna og Sturlungu á vegum Svarts á hvítu var afreksverk á sinn hátt. Að því verki kom einvala lið sem gerði útgáfuna að því sem hún varð og þótt Íslendingasögurnar hefðu áður komið út í vönduðum útgáfum er óhætt að segja að útgáfa Svarts á hvítu, þar sem lagt var upp úr því að gera sögurnar eins læsilegar og aðgengilegar almenningi og kostur væri, hafi skilað sér enda ekki lítið lagt upp úr því að koma menningararfleifðinni á framfæri fyrir samtímann. Þar lá hugsjón Björns Jónassonar.
Samtíðin og framtíðin mætti gjarnan minnast þess starfs sem þarna var unnið að frumkvæði og undir forystu Björns Jónassonar.
Þótt ég þekki ekki til allrar sögu Björns – tímaritaútgáfu, aðkomu að listagalleríum og mörgu fleiru, þá er eitt víst að ég þekkti manninn Björn Jónasson vel, hve bráðskemmtilegur hann var og hugmyndaríkur. Hávamál, sem nú hétu Vikingernes visdomsord á skandinavísku og eitthvað ámóta á óteljandi tungumálum sem þau voru nú þýdd á, létu ekki mikið yfir sér en voru þó vönduð gjöf sem ófá fyrirtæki vildu gefa viðskiptavinum sínum.
Auk fjölda útgáfuverka sem Björn vann að á þeim tíma sem við áttum samleið undir aldarlokin er Eddan í máli og myndum mér eftirminnilegust. Hún var góður spegill á vinnubrögð útgefandans. Á listasöfnum um alla Evrópu fann hann bestu málverk og teikningar sem voru byggð á fyrirmyndum í eddukvæðunum, heimsótti hann söfnin og samdi um birtingu. Þetta var erfitt í fyrstu en þegar það rann upp fyrir safnverjum hve vönduð útgáfan yrði snerist taflið við og vildu nú allir fá að vera með.
Þannig er lífið líka oft. Erfið eru fyrstu skrefin. Stundum vilja þau gleymast þegar safnast er að veisluborðinu til að fagna góðri uppskeru. Skrefin sem Björn Jónasson tók í þágu íslenskrar menningar voru mikilvæg og þau verk sem þessi frumkvöðull og eldhugi stóð að bera honum vitnisburð sem mun lifa.
Elísabetu og fjölskyldu sendi ég mínar innilegustu samúðarkveðjur.
Ólafur B. Andrésson.
Takk fyrir öll löngu og innihaldsríku samtölin, Bjössi. Takk fyrir skarpskyggnina og hugrekkið, fyrir mennskuna og viskuna. Takk fyrir dugnaðinn, listfengið, húmorinn og lífskraftinn allt til enda. Takk fyrir vináttuna, frændi minn.
Nú falla lauf, eins og í fjarska sölni
og felli skrúðið víðir himnagarðar;
þau falla tregt og hægt í
haustsins rökkri.
Í húmi nætur höfug jörðin fellur,
hrapar í einsemd fjarri stjarna mergð.
Við hröpum öll. Sjá hönd er
fellur hér.
Og horfðu á aðra; fallið býr í öllum.
En einn er sá er styrkri hendi heldur
um hvert eitt fall af mýkt sem aldrei þverr.
(Rainer Maria Rilke. Þýð. höf.)
Þorsteinn Siglaugsson.
„Afsakaðu hvað ég hringi snemma.“ Nú hafði Björn Jónasson hringt upp úr kvöldmat og brugðið af þeim trausta sið okkar að tala saman um lágnættið þegar nokkur höfgi var siginn á. Ekki er víst að þetta samtal hafi verið gáfulegra en þau sem fóru fram undir nóttina enda var það ekki tilgangur þeirra. Mjög mörg undanfarin ár höfðum við Björn átt slík samtöl stundarinnar. Samtöl vina og þeirrar vellíðunar sem tveir vinir geta átt. Mjög löng og afar mikilvæg samtöl um hversdagslega og ómerkilega hluti. Þegar aðrir dansa og skála er gott að hringja.
Um verk Björns Jónassonar þarf ég ekki að skrifa en öll báru þau merki þess að þar var alúðarmaður að verki sem þrátt fyrir ýmis mótgangsöfl kom ótrúlegum þrifamálum í verk. Í rökræðum var ekki gott við Bjössa að eiga. Hann gat verið erjusamur og hálfkær í senn. Stundum leið mér eins og saltfiski sem hafði verið umstaflað fulloft, en sem betur fer frekar eins og vel hanteraðri síld. Var það betra fyrir svefninn.
Björn hugðist kyrra verk sitt og þau Elísabet voru sest að í Portúgal í nýjum takti þegar sól brá sumri. Það bráðhvessti og ljóst að torleiði var fram undan. En á löngum köflum gekk til skaplegri tíðar. Samtöl í stofunni voru löng, hugleiðingar djúpar, skoðanir fastar; frumkvöðullinn og heimsmaðurinn vökull. Vinátta traust. En nú hefur ferðinni verið lyft, vinur minn hefur verið kvaddur til gangna. Utan þjónustusvæðis. Mér er þungt um þessa frásögn.
Við Hrafnhildur vottum Elísabetu og allri fjölskyldunni samúð okkar, missir þeirra er mikill.
Í Guðs friði.
Óskar Magnússon.
Björn Jónasson, æskuvinur minn, er látinn eftir erfið veikindi. Leiðir okkar lágu fyrst saman í 3. bekk í Hagaskóla og hafði ég fljótt gaman af kímnigáfu hans og samræðulist. Björn var alltaf naskur á að finna nýjar hliðar á málum og hikaði ekki við að spyrna við fæti gegn viðteknum skoðunum. Með skrýtnum athugasemdum fékk hann menn oft til að skoða málin í nýju ljósi eða bara hlæja.
Sem unglingar héldum við oft til á Melhaga 3, menningarheimili sómahjónanna Jónasar B. Jónssonar og Guðrúnar Stephensen, foreldra hans; þar fórum við að spila saman í hljómsveit sem réttara væri þó að kalla dúett, hann á píanó og ég á gítar, og fluttum frumsamin verk og spunnum einhver ósköp.
Eina önn í menntaskóla vorum við Björn utanskóla og kom það ekki til af góðu því það voru vinsamleg tilmæli rektors til mín að mæta ekki í skólann í bili út af samskiptum við kennara sem ekki þóttu hafa lukkast sem skyldi. Þá sá Bjössi kostina við það að þurfa ekki að mæta í tíma og ákvað að stúdera á eigin vegum og fórum við þá að lesa námsefnið heimavið. Það gekk bara vel og var meira að segja dálítill metnaður í köppunum og innbyrtum við eitthvert ítarefni meðfram, svo sem um sögu Rómaveldis. En svo breyttust hagir og ég settist í skólastofu á nýjaleik en Björn dvaldi nokkra mánuði á Englandi og var þar í skóla.
Síðar komu svo nýir kaflar í þennan góða kunningsskap, þar á meðal þegar hann og Elísabet fóru að búa saman í kjallara Hólabrekku við Suðurgötu. Var mér þá ósjaldan gefið kaffi þar á bæ með frábærum félagsskap sem seint verður fullþakkað. Eftir námsdvöl mína í Svíþjóð áttum við einnig samleið þegar ég vann í stuttan tíma fyrir bókaforlag Björns, Svart á hvítu.
Fara mætti ýmsum orðum um bókaútgáfu Björns; hér vil ég rifja upp að hann gaf út frábærar þýðingar eftir Thor Vilhjálmsson, Hlutskipti manns eftir André Malraux og Nafn rósarinnar eftir Umberto Eco. Forlag Björns gaf einnig út Íslendingasögur sem þau Bragi Halldórsson, Jón Torfason, Sverrir Tómasson og Örnólfur Thorsson ritstýrðu. Nýlega gaf hann út annað stórvirki, þýðingu Einars Thoroddsens á fyrstu tveimur hlutum Gleðileiksins guðdómlega eftir Dante. Og eru þá fjölmörg önnur rit ótalin. Nefna mætti Orðabók um slangur, Sérherbergi eftir Virginiu Woolf, fræðslurit um Freudisma, vistfræði og forritun, barnabækur, eddukvæði, ritverk Jónasar Hallgrímssonar … já, listinn er langur.
Að leiðarlokum sendi ég Elísabetu, börnum þeirra og systkinum Björns einlægar samúðarkveðjur; missirinn er mikill.
Árni Sigurjónsson.
Stundum geta fyrstu kynni haft áhrif út lífið. Slík voru kynni mín af Birni, fáguðum en um leið örlítið framandi 17 ára pilti, ljósum yfirlitum, í enska heimavistarskólanum mínum. Björn hafði gaman af því að velta fyrir sér reglum og hefðum skólans, oft tilgangslausum að honum fannst, með sínum einstaka húmor og kaldhæðni sem við skólafélagar hans bæði öfunduðum hann af um leið og við fylltumst aðdáun. Þetta einstaka viðhorf var leiðarljós hans í lífinu þó að á köflum hafi glaðværðin stundum dofnað. Björn hafði enga þolinmæði fyrir hræsni, tilgerð eða yfirgangi. Við urðum fljótt kærir vinir og eftir að skólagöngu okkar lauk heimsótti ég hann til Íslands sumarið 1974. Það var í þeirri heimsókn sem ég kynntist gestrisni Íslendinga og heillaðist af landi og þjóð.
Samband okkar var stopult í gegnum árin eins og gengur en svo var það einn dag árið 2002 að Björn las skilaboð inn á símsvara móður minnar. Endurfundir okkar voru ánægjulegir og nú fékk ég tækifæri til að kynna hann fyrir eiginkonu minni og börnum og um leið kynntist ég Elísabetu og börnum þeirra Björns, þeim Önnu Lísu, Ingibjörgu og Jónasi. Fjölskyldurnar tengdust vinaböndum.
Þarna var ég orðinn þingmaður Verkamannaflokksins í Bretlandi og tók ég sæti í Íslandsnefnd breska þingsins. Bæði Björn og bróðir hans Ögmundur sýndu nefndinni mikinn stuðning og hlúðu að tengslunum milli okkar þingmanna breska þingsins og Alþingis. Þessi mikilvægu tengsl sem þarna mynduðust skipta máli enn þann dag í dag og hafa leitt af sér bæði vináttusambönd og mikilvæg hagsmunatengsl milli landanna tveggja.
Björn var hæfileikaríkur á mörgum sviðum og áhugasamur. Hann gat einnig verið gagnrýninn og fékk okkur vini sína gjarnan til að hugsa hlutina í víðara samhengi. Heimurinn þyrfti fleiri menn á borð við Björn Jónasson. Hann var hlýr, opinn, gagnrýninn og, alveg eins og þegar hann var skólastrákur, til í tuskið. Við eigum eftir að sakna hans mikið.
Fabian Hamilton.
Hann var leiftrandi gáfaður. Hann hafði dillandi húmor. Hann var víðlesinn. Hann var hryllilega fyndinn. Hann var matgæðingur. Hann var heimspekingur. Hann var kúltíveraður. Hann var tónlistarmaður og píanóleikari góður.
Hann sóttist ekki eftir veraldlegum auð. Hann var gull af manni.
Aldrei heyrði ég hann tala illa um samferðamenn. Aldrei heyrði ég hann tala niðrandi til nokkurs manns. Aldrei heyrði ég hann gera lítið úr skoðunum annarra. Aldrei varð ég vör við að hann öfundaði neinn. Aldrei varð ég vör við að hann teldi sig betri en aðra menn.
Við vorum sjaldnast sammála, en það skipti aldrei máli.
Hann var maðurinn og ástin hennar Betu. Hann var pabbi og ástríkur afi.
Bjössi var vinur minn.
Þórunn Hreggviðsdóttir (Tóta Hregg.).
Það er skrýtið að minnast Björns Jónassonar gengins, enda erfitt að finna mann sem var meira einlæglega lifandi. Bjössi var spánnýr á hverjum degi – stöðug uppspretta hugmynda og samræðu – sá alltaf nýjan flöt á hverju máli og hugsaði hann í þaula. Og fletirnir sem hann sá voru ekki öllum augljósir og stundum algerlega huldir. Ég hef ekki tölu á öllum þeim tilvikum þegar hann kom mér fullkomlega á óvart með afstöðu til málefna og opnaði fyrir mér nýja leið til að sjá umræðuefnið.
Ekkert þoldi hann verr en vanahugsun og líklega er enginn sem ég hef kynnst sem síður gæti staðið undir þeirri lýsingu að vera hópsál. Ég kallaði hann gjarnan eilífðarungling, því hann var óforbetranlegur uppreisnarmaður og fannst ekkert skemmtilegra en að ganga á hólm við hefðbundin viðhorf og reyna í því efni á þanþol viðmælenda. Húmorinn var yfirleitt á jaðri þess sem maður sjálfur hefði leyft sér að láta sér detta í hug og víðsfjarri allri rétthugsun. Hugurinn var leiftrandi, sífrjór og skemmtilegri maður var vandfundinn.
Guð blessi minningu hans og umvefji Betu og fjölskylduna alla.
Árni Páll Árnason.
Fyrir margt löngu sagði Björn við mig: „Þrátt fyrir að allir lifandi menn hafi á endanum dáið, þá er ekkert sem segir að það muni henda mig.“ Þessi orð Björns lýsa honum og hugsunarhætti hans vel. Sannreyna skal hlutina áður en skipt er um skoðun. Björn var mér einlægur ráðleggjandi og vinur um áratuga skeið. Þannig gaf hann hjálp sína skilyrðislaust í öllu er varðaði sameiginlegan starfsvettvang okkar við bókaútgáfu og það á þann máta að það var honum gleði að geta veitt aðstoð.
Þrátt fyrir að vera sérlunda og þver þá skyggði það aldrei á vinskap okkar, en lundernið gerði hann í mörgu að þeim stórlynda en jafnframt merka manni sem gat áorkað stórbrotnum hlutum sem munu bera arf þjóðarinnar um ókomin ár. Það lýsir hugarfari hans vel að koma til hugar að uppfæra sagnaarfinn fyrir nútímafólk og endurvekja þannig áhugann á sögnunum. Það framtak varð þjóðinni ómetanlegt. Þá vann hann þarft verk með útgáfum sínum á Eddu og útgáfu Hávamála á 15 tungumálum. Margt er þá ótalið.
Hann greiddi þessa hugmyndaauðgi sem hann naut framan af dýru verði, en Björn átti sterka foreldra og fjölskyldu sem með honum stóð. Jafnframt því var hann vinmargur og bundinn sterkum böndum þeim sem hann skilgreindi sem slíka. Ég er þakklátur fyrir að hafa talist í þeim hópi.
Síðustu misserin dvaldi ég ásamt Elísabetu og Birni í Lissabon. Það var einstakur tími fyrir mig að njóta samvista við þau og fá tækifæri til að láta hugann reika um stjórnmál, heimspeki og margvíslegar ráðgátur tilverunnar á þessum síðustu dögum sem Björn lifði heill heilsu. Elísabetu þakka ég fyrir þessa ljúfu daga. Nú þegar Björn hefur „sannreynt hlutina“ sendi ég Elísabetu og börnum mínar innilegustu samúðarkveðjur.
Jörundur Guðmundsson.
Hann Bjössi vinur minn er látinn eftir erfiða baráttu við krabbamein. Þegar ég hugsa nú til baka til okkar fyrstu kynna, þá koma upp í hugann ættarmót og aðrir atburðir tengdir þeirri fjölskyldu sem við báðir tilheyrðum, en kona mín Margrét Helga og Elísabet eru systkinabörn. Seinna urðu samskiptin enn nánari þegar þau hjón bjuggu erlendis og við heimsóttum þau bæði í Danmörku og Englandi. Í einni heimsókninni í Danaveldi spurði ég Bjössa hvernig þeim líkaði að búa í þessu landi. Svarið var einkennandi fyrir hans sérstaka húmor: „Það væri fínt að búa hér ef ekki væru helvítis Danirnir og skattarnir þeirra.“
Já, Bjössi var svolítið sérstakur, sérvitur og alls ekki allra, fluggreindur, hafði margt upplifað, víða verið við nám og störf. Hann hafði megnustu andúð á öllu veraldlegu amstri, vildi miklu frekar helga líf sitt menningu og listum og bara vera til, algjörlega óháð veraldlegum lífsgæðum eins og að eiga íbúð eða aðra veraldlega hluti. Bíla tók hann bara á leigu, mér er það enn minnisstætt þegar hann var að keyra okkur hjón út á flugvöll og það sprakk dekk. Í einfeldni minni varð mér að orði: „Eigum við ekki að skipta um dekk?“ „Nei, alls ekki,“ var svarið, „þeir skaffa bara annan bíl.“
Bjössi var einstakur hugsjónamaður, trúði á jafnrétti og að allir ættu sama rétt til þess að lifa mannsæmandi lífi á þessari jörð. Það var ekki vonin um fjárhagslegan hagnað sem var drifkrafturinn í öllu hans útgáfustússi eða öðrum menningaruppátækjum í gegnum tíðina, heldur var það sannfæringin að það bæri að varðveita og koma til skila á nútímalegan hátt menningarverðmætum til þjóðarinnar og helst til alls heimsins. Það tókst honum á margan hátt, frumlegar og hugmyndaríkar útgáfur hafa borist víða um heim og vakið athygli á íslenskum bókmenntum.
Við Bjössi áttum gegnum tíðina mörg eftirminnileg samtöl, stundum dreyptum við ögn á viskíi og oft stóðu samtölin fram undir morgun, þá voru rædd stjórnmál og heimsmálin krufin til mergjar.
Bjössa hefur nú verið gert að yfirgefa þetta jarðsvið en eftir lifa minningarnar. Það voru forréttindi að fá að hlusta á hann spila á píanóið og alveg ógleymanlegt þegar hann og Ingibjörg spiluðu fjórhent.
Við áttum sama afmælisdag, 20. júní. Í stjörnuspám er sagt að þeir sem fæddir eru þennan dag séu hugmyndaríkir, fái margar hugmyndir en þær verði fæstar að veruleika. Ég held að það sé nokkuð til í þessu. Í mörg ár hefur Bjössi hringt í mig þennan dag og við óskað hvor öðrum til hamingju með daginn. Nú er sú tíð liðin en því miður getum við hjónin ekki fylgt okkar góða vini síðustu metrana til grafar.
Innilegar samúðarkveðjur, kæru vinir, Elísabet, Anna Lísa, Ingibjörg og Jónas. Geymum í minningabanka okkar myndir um einstakan mann. Verk hans og orðstír munu lifa.
Guðmundur Lárusson.
Björn Jónasson var magnaður náungi. Vorið 1987 réð hann mig til Svarts á hvítu til þess að kanna grundvöll heildarútgáfu á verkum Einars Benediktssonar. Ég komst að þeirri niðurstöðu að slík útgáfa væri ótímabær en færði á móti rök fyrir því að miklu brýnna og merkilegra væri að gefa út öll verk Jónasar Hallgrímssonar. Bjössi hlustaði, hallaði sér aftur í stólnum og setti lappirnar upp á borð. Sagði svo: Mér líst vel á þessa hugmynd, við kýlum á þetta! Það var ekki verið að flækja málin og tveimur árum seinna komu Ritverk Jónasar Hallgrímssonar út í fjórum fallegum bindum sem fengu hlýjar viðtökur lesenda. Seinna heimsótti Bjössi mig stundum í Uppsölum þegar hann var að vinna í bókum síns nýja forlags, Gudrun, og það var gott að geta lagt honum lið í þeirri fínu útgáfu. Alltaf var gaman að fá þennan hugmyndaríka og skemmtilega mann í heimsókn. Hugurinn sífrjór, endalausar hugmyndir og hans launfyndna sjónarhorn á samtímann. Á margan hátt var Bjössi tímamótamaður í íslenskri bókaútgáfu og verður lengi minnst fyrir sín afrek þar, en hann var líka einstakur karakter. Fólkinu hans sendi ég mínar innilegustu samúðarkveðjur.
Páll Valsson.
Rómverski heimspekingurinn Seneca segir í skrifum sínum frá þeim sið að menn settu steinvölu í leirker við rúmstokkinn að kvöldi hvers dags, svarta steinvölu fyrir slæman dag en hvíta fyrir góðan. Við ævilok var talið upp úr leirkerunum til þess að sannreyna hvort hinn látni hefði átt góða ævi eður ei.
Við Bjössi höfum tengst vina-, fjölskyldu- og viðskiptaböndum frá því við vorum unglingar. Vinskapurinn var sterkur og oft tekist á en það var enginn skemmtilegri en Bjössi í hugmyndaspuna, heimspekilegum samræðum og samfélagsgreiningu.
Eftir menntaskóla áttum við samleið í Danmörku um hríð þar sem ég var í námi en hann í vinnu. Þegar ég sneri heim frá námi hafði Bjössi stofnað Svart á hvítu og ég tók þátt í því verkefni og vildi styðja minn góða vin í þeim stórtæku verkefnum sem voru í bígerð. Gegn ráðum allra byrjaði Bjössi sjálfur að slá inn á tölvu texta sem síðar urðu þriggja binda útgáfa Íslendingasagna, verkefni sem markaði spor í íslenska menningarsögu. Síðan hafa margir viljað eigna sér verkið en það var einungis fyrir stórhug og hugdirfsku Bjössa að þetta og önnur útgáfuverkefni Svarts á hvítu urðu að veruleika. Leiðarljósið var að gera menningararfinn aðgengilegan. Á þessum tíma voru fornritin rykfallin þjóðargersemi sem tekin var fram á tyllidögum og mærð af menningarvitum. Útgáfa Svarts á hvítu á Íslendingasögunum, Sturlungu og Jónasi Hallgrímssyni færði almenning þessi verk í aðgengilegu formi.
Svo var það hrunið, þið munið. Í kjölfar þess áttum við Bjössi, ásamt Sigga Pálma, samleik sem fáir vita af, en þeir félagar höfðu gefið út bók Evu Joly um spillingarrannsóknir hennar í Frakklandi. Ég hafði hrifist af þessari bók og bað þá að koma mér í samband við Evu í þeim tilgangi bjóða henni til Íslands og halda fyrirlestur um rannsóknir efnahagsglæpa. Embætti sérstaks saksóknara til rannsókna á þremur stærstu bankagjaldþrotum mannkynssögunnar var þá nýstofnað og þar í forsvari sýslumaður úr sveit. Vegna góðra tengsla Bjössa og Sigga við Evu tók hún mér vel og það sem síðar varð er á allra vitorði. Þegar ég sagði Evu fréttirnar af andláti Bjössa bað hún mig að bera fjölskyldu hans samúðarkveðjur sínar.
Lífið leiddi okkur Bjössa á ólíka áfangastaði en aftur saman, fyrst í Hollandi þar sem við vorum samlandar og samstarfsmenn um hríð og nú síðast í Portúgal. Við áttum það nefnilega sameiginlegt, þrátt fyrir einlægan áhuga okkar á íslenskri menningu, að líða best í útlöndum.
Ég minnist míns gamla vopnabróður með hlýju og þakklæti fyrir vináttuna og samfylgdina og vil að lokum þakka henni Betu fyrir hvað hún var alltaf góð við karlinn sinn og umbar allt bröltið í okkur.
Þegar við nú setjum okkur í spor samtímamanna Seneca og teljum steinvölurnar upp úr leirkerum Bjössa eru þær hvítu fleiri en þær svörtu og skína skært.
Jón Þórisson.
Björn Jónasson er farinn. Hann Bjössi Jónasar. Ég heimsótti hann nokkrum sinnum á líknardeildina, síðasta spölinn. Það var friður yfir honum og æðruleysi, og hann var vel með á nótunum. Við fórum yfir málin, ég las aðeins fyrir hann ljóð og hélt uppi samræðum um liðna tíð og núið. Ég fann bæði gamla húmorinn, skarpa hugann og þessa næmni sem bannaði manni að tala í klisjum.
Við vorum jafnaldrar, sami árgangur, '54. Þessi árgangur var oft of ungur í eitt en of gamall í annað. Ég ætla ekki nánar út í það, nema hvað sú staða skapaði að mínu mati vissa opnun, að leita endalaust en festast ekki í einni stefnu. 1978 var margt á seyði. Suðurgata 7, tímaritið Svart á hvítu, nýir tímar, nýr heimur. Forlagið hans Bjössa fékk síðar nafnið frá tímaritinu og fór með himinskautum og kom mörgu í verk.
Við gætum eiginlega sagt að við værum af '78-kynslóðinni frekar en '68-kynslóðinni. Ef það skiptir máli, sem það gerir ekki. Það skiptir engu máli. Alveg sama hvaðan gott kemur og það er alltaf eldra en það sem er að gerast hér og nú. En þarna, 1978, var margt á seyði, mikið að gerast, margvísleg vatnaskil í listum og bókmenntum, og hugmyndum almennt.
Bjössi var miðdepill, fulltrúi nýrra hugmynda og ekki bara hugmynda heldur framkvæmda. Það væri hægt að skrifa hnausþykkar bækur um þetta allt saman. Margir hafa rakið útgáfusöguna, stórvirkin sem ráðist var í. Bjössi sýndi manni alltaf hlýju og virðingu, var áhugasamur og forvitinn, og alltaf til í góða umræðu.
Við héldum sambandi, þurftum ekki að hafa mikið fyrir því, ræddum málin og létum okkur dreyma, en Bjössi var raunsæismaður, fyrir honum voru draumórar ekki draumórar, heldur verkefni.
Ég votta Elísabetu konu hans og öllu hans fólki mína samúð, djúpa og innilega.
Einar Már Guðmundsson.
Ég vissi fyrst um Björn Jónasson þegar birtist löng grein sem hann þýddi í tímaritinu Svart á hvítu, '77 eða '78. Hún var eftir Hans Magnus Enzensberger og hét Drög að fjölmiðlafræðum, og varð okkur sem vorum í tengslum við tímaritið mikill innblástur. Bjössi var þá nýfluttur heim frá Kaupmannahöfn, og mun hafa starfað þar um hríð í því gamla fræga veitingahúsi Litla apótekið við Stóra Kanúkastræti, sem liggur milli gömlu háskólabyggingarinnar og Garðsins, Regensen, sem hýsti íslenska stúdenta gegnum aldirnar. Apótekið er á miðri leiðinni á milli þessara stofnana, og sagt er að sumir sem lögðu af stað þennan stutta spöl hefðu aldrei dregið lengra en á hinn forna veitingastað í kjallaranum. Bjössi var svo kominn inn í vinahópinn, þessi skemmtilegi og stórgáfaði maður. Ég var þá í stúdentaráði og átti þátt í að gera hann að fínum ritstjóra Stúdentablaðsins, hann stofnaði svo bókaútgáfuna Svart á hvítu ásamt Frikka Þór og fleira góðu fólki og gerðist þar fljótt aðalmaður og hæstráðandi; glæsilega útgáfusögu þess batterís er óþarfi að rekja hér. Hann og Elísabet dvöldust svo árum saman í útlöndum og við sáumst sjaldan, en alltaf var jafn gaman og innblásandi þegar það gerðist. Hann hafði samband við mig í ársbyrjun í fyrra og boðaði mig á sinn fund og það varð eftirminnileg stund. Hann var að bera undir mig góðar hugmyndir tengdar útgáfumálum og vildi fá mig í samstarf, sem ég var meira en fús til. En af því varð ekki því einhverjum vikum síðar greindist hann með hinn illvíga sjúkdóm sem nú hefur lagt hann að velli. Guð blessi minningu um góðan dreng og allar góðar vættir styrki hans nánustu.
Einar Kárason.
Á lífsleiðinni fléttast vinir oft inn og út úr lífi manns, vegna starfa og aðstæðna. En vinaböndin slitna ekki. Í MR var ég í skemmtilegri klíku sem brallaði saman fram á nótt mörg kvöld í viku, með spjall, hlátur og teþamb að leiðarljósi. Einhverjar jónur voru reyktar og eitthvert rússneskt vodka var sötrað – enda selt fyrir böllin beint upp úr skipi – og það við hliðina á ballmiðasöluborðinu í Casa Nova. Þannig störfuðu frumkvöðlar ársins 1972. Einn í þessari skemmtilegu klíku var Bjössi. Við klíkufélagarnir tókum að okkur að gefa út auglýsingablað MR til að safna fyrir stúdentaferð í lok 5. bekkjar. Nær allur okkar tími utan skóla fyrir jól fór í að vinna að því að safna auglýsingum. Svo mikill tími fór í verkefnið að við féllum öll meira og minna í stærðfræði í jólaprófunum – bæði þau sem voru í máladeild og ég sem var í eðlisfræðideild. Hér þurfti að forgangsraða. Við fundum öll okkar leið. Einn flutti sig yfir í MH, einn sannfærði Guðna rektor um að fá að stökkva upp í 6. bekk og verða stúdent um vorið. Við hin settumst niður við að glíma við kalkulus. Þarna skildi leiðir. Ef ég man rétt þá var ég sú eina úr klíkunni sem fór í vorferðina í lok fimmta bekkjar… í Þórsmörk!
Við Bjössi bjuggum bæði áratugum saman erlendis. En þrjátíu árum eftir að leiðir skildi hitti ég Bjössa hjá félaga okkar í matarboði í Reykjavík, og þá kom í ljós að við bjuggum bæði í Bretlandi, hann í Cambridge og ég í Bristol. Þá var sonur minn (og síðar dóttir mín) að fara í nám í Cambridge og næstu fimm árin var ég alltaf velkominn gestur á heimili Bjössa og Betu. Ég hef ekki tölu yfir gistinæturnar og góðu máltíðirnar, sem mér var boðið í þegar leið mín lá með börnin mín þessi ár fram og til baka milli Bristol og Cambridge. Þetta voru alltaf skemmtilegar samverustundir. Mikið var spjallað og við vorum oft ekki sammála, en það skipti engu máli. Bjössi var yfirleitt með grilltangirnar og kímnina á lofti. Og eftir mat spilaði hann á píanóið og við sungum með. Eftir að námi barnanna minna í Cambridge lauk hafa samverustundirnar verið fáar, enda bjuggum við ekki nema stuttan tíma í sama landinu.
Ég vil þakka Bjössa af öllu hjarta fyrir vinskapinn, og honum, Betu, Önnu Lísu, Ingibjörgu og Jónasi fyrir að taka alltaf vel á móti okkur. Börnin mín Tommi og Kata senda samúðarkveðjur með þökk fyrir gestrisnina.
Það er trú vinátta þegar aðskilnaður í langan tíma breytir engu. Blessuð sé minning Bjössa.
Kristín Vala Ragnarsdóttir.
Við Björn vorum nánir samverkamenn og vinir um árabil; fáir menn mér óvandabundnir hafa haft meiri áhrif á viðhorf mín og viðfangsefni; einstaklega skemmtilegur, frumlegur og frjór, meistari samræðunnar og hafði jafnan lag á að sjá hlutina frá óvæntum sjónarhornum, framsýnn og skarpur.
Við kynntumst fyrst þegar hann kom til liðs við Tímaritið Svart á hvítu og síðar enn betur þegar við sátum í svokallaðri stuðningsnefnd við franska flóttamanninn Patrick Gervasoni sem skók ærlega íslenska pólitík haustið 1980. Við stofnuðum síðan útgáfufélag 1981 undir nafni Svarts á hvítu nokkrir strákar; þeir bræður Friðrik Þór, forystumaður í Gallerí Suðurgötu 7 og tímaritinu, og Þórleifur Friðrikssynir, Sveinn Blöndal og við Björn Jónasson. Svo gáfum við út hljómplötu með tónlistinni úr kvikmyndinni eftir Punkti Péturs Gunnarssonar, síðan kom Frjálshyggjan eftir Birgi Björn Sigurjónsson, sem dugði því miður ekki til að kveða þá stefnu í kútinn, og slangurorðabók okkar Svavars Sigmundssonar og Marðar Árnasonar árið 1982. Útgáfan efldist og dafnaði undir stjórn Björns og Guðmundar Þorsteinssonar og undir miðjan áratuginn var hafist handa um að gefa út Íslendingasögurnar allar og þætti í handhægri og aðgengilegri útgáfu. Björn kallaði þar til verka okkur Jón Torfason frænda sinn, Sverri Tómasson og Braga Halldórsson. Sögurnar komu út í tveimur stórum bindum og síðan í aukinni þriggja binda útgáfu 1987 og náðu gríðarmikilli útbreiðslu. Í kjölfarið kom Sturlunga með miklu skýringarbindi ári seinna og jafnframt skólaútgáfur tólf sagna í tveimur bindum með skýringum og formálum undir heitinu Sígildar sögur. Ég verð Birni ævinlega þakklátur fyrir að gefa mér – og okkur samverkafólkinu sem jafnan vorum kölluð forngripirnir – þetta tækifæri til að vinna með sagnaarfinn.
Þá gaf Björn út Völuspá og Hávamál í fallegri útgáfu Gísla Sigurðssonar, heildarsafn Jónasar Hallgrímssonar í afar vandaðri útgáfu þeirra Páls Valssonar, Sveins Yngva Egilssonar, Þorsteins Indriðasonar og Hauks Hannessonar, og fjölmargar bækur aðrar sem vitnuðu um brennandi áhuga hans og ástríðu fyrir því að miðla hinu besta úr heimsbókmenntum og íslenskum bókmenntum allra alda til almennings í vönduðum, fallegum og aðgengilegum útgáfum.
Björn gaf líka út tvær þýðingar Thors föður míns, Hlutskipti manns og Nafn rósarinnar, og gerði hann síðan að metsöluhöfundi, öllum að óvörum, þegar hann gaf út Grámosann árið 1986. Eftir að Svart á hvítu hætti hélt Björn áfram að gefa út fallegar bækur, eddukvæði á fjölmörgum tungumálum, Snorra-Eddu með öndvegisverkum myndlistarsögunnar og nú síðast þýðingar Einars Thoroddsen á fyrstu tveimur hlutum Gleðileiksins guðdómlega. Framlag hans til íslenskrar bókmenningar er einstakt og sannarlega glæsilegt.
Við Margrét Þóra sendum Elísabetu, börnum þeirra og fjölskyldunni allri okkar innilegustu samúðarkveðjur.
Örnólfur Thorsson.
Það var snemma á árinu 2022 sem fyrst kom til tals að stofna félagsskap þeirra sem voru gagnrýnin á skerðingar á athafna- og tjáningarfrelsi meðan á kórónuveirufaraldrinum stóð. Þetta félag hlaut nafnið Málfrelsi – samtök um frjálsa og opna umræðu, lýðræði og mannréttindi. Björn Jónasson var ekki aðeins einn helsti hvatamaðurinn að stofnun félagsins, heldur átti hann einnig veigamikinn þátt í að móta lykiláherslu þess, sem er vernd tjáningarfrelsisins, enda er „málfrelsið það eina sem skiptir máli“ eins og hann sagði oft. Björn sat í stjórn Málfrelsis frá fyrsta stofnfundi þess, var virkur í starfi félagsins eins lengi og heilsan leyfði og lét ekkert tækifæri ónotað til að efla og styrkja starf þess.
Við í stjórn Málfrelsis sjáum nú á eftir góðum félaga. Við erum full þakklætis fyrir að hafa notið krafta hans og vottum fjölskyldu hans innilega samúð okkar á þessum erfiðu tímum.
Fyrir hönd stjórnar Málfrelsis,
Svala Magnea Ásdísardóttir, formaður.
Við fráfall góðvinar míns Björns Jónassonar hvarf úr lífi mínu einn hugmyndaríkasti og skemmtilegasti maður sem ég hef þekkt. Ég kynntist honum vel sumarið 1976 þegar ég sveittist við að læra frönsku ásamt konu minni, Ellen Larsen, og Birni í borginni Besançon, þar sem annáluð hitabylgja reið yfir, en um haustið hófum við síðan öll háskólanám í Frakklandi. Það sumar hnýttust þau vináttubönd sem héldust traust þar til Björn lauk ævigöngu sinni.
Síðar tókst góð vinátta með fjölskyldum okkar og ætíð var gaman að heimsækja Betu og Bjössa, hvort sem var hérlendis eða erlendis, en þau hjón bjuggu sér víða heimili á langri og annasamri starfsævi. Þá var gleðin við völd og lítið um vandræðalegar þagnir.
Margar minningar leita á hugann í sorginni. Eftirminnilegast er þó tímabilið þegar Björn og fornvinur minn Guðmundur Þorsteinsson tóku við bókaútgáfunni Svart á hvítu, sem var þá vart hrokkin úr burðarliðnum, og gerðu hana að stórveldi á íslenskum bókamarkaði. Með tvær hendur tómar tókst þessum ungu fullhugum ætlunarverkið með einstakri elju og útsjónarsemi. Þá var líf í tuskunum og gaman að taka þátt í ævintýrinu þó svo í litlu væri. Þegar ég renni augum eftir bókahillunum og rifja upp í huganum allan þann fjölda hnýsilegra og vandaðra rita, sem þetta merka forlag gaf út, þá er það með hreinum ólíkindum.
Eftir að ævintýrinu um Svart á hvítu lauk eins og því lauk stofnaði Björn bókaútgáfuna Guðrúnu. Frá því öfluga forlagi hafa meðal annars komið einkar fallegar útgáfur af perlum íslenskra fornrita á erlendum málum.
Ein þeirra bóka, sem út hafa komið hjá Guðrúnu, er mér þó kærust því hún sýnir svo glöggt hversu sannur fagurkeri og biblíófíl Björn var. Þetta er stórglæsileg útgáfa af Snorra-Eddu, skreytt eftirprentunum af málverkum, byggðum á minnum úr Snorra-Eddu, eftir fræga málara af mörgu þjóðerni. Þessa bók hef ég alltaf uppi við og glugga iðulega í mér til yndis.
Frá því kynni okkar hófust höfum við Björn margt brallað og um margt spjallað. Allt frá því að við, ungir og blankir, hjálpuðumst að við að halda bíldruslunum okkar gangandi yfir í það að við, rosknir reynsluboltar, fundum leiðir til að leysa margvíslegan vanda sem að mannkyninu steðjar. En samskipti við Björn voru undantekningalítið skemmtileg og örvandi. Hann þoldi ekki vanahugsun og fann iðulega ný og áhugaverð sjónarhorn á viðfangsefnin. Síðasti ræðumaður þurfti að vera á varðbergi þegar Björn var viðstaddur.
Lokakafla æviskeiðsins glímdi Björn við illvígan sjúkdóm. Það var þungbært að sjá hvernig þessi frjói hugur myrkvaðist í veikindunum uns hann að lokum hvarf okkur alveg.
Við Ellen vottum Elísabetu sem og fjölskyldunni allri okkar dýpstu samúð.
Jón Ingólfur Magnússon.
Eftirfarandi minningarorð birti Gunnar Smári Egilsson á feisbók:
Minningarorð séra Gunnþórs Ingasonar um Björn á samfélagsmiðli:
Björn Jónasson, bókaútgefandi, verður jarðsunginn frá Dómkirkjunni í Reykjavík á morgun þriðjudaginn 17. september og mun útförin hefjast kl. 15:00. Birni kynntist ég sem yngri bróður Ögmundar, bekkjarbróður míns og sessunautar í 4. bekk í MR, á heimili foreldra þeirra að Melhaga 3, sæmdarhjónanna, Guðrúnar Ö. Stephensen, sem menntast hafði í uppeldisfræðum bæði í Svíþjóð og Vesturheimi, og Jónasar B. Jónssonar, fræðslustjóra og skátahöfðingja Íslands.
Ég sé Bjössa enn fyrir mér við fyrstu kynni okkar leika glaðlyndan á píanó í dagstofunni með fallega bláa sófasettinu og málverki Jóns Þorleifssonar af Snæfellsjökli á vegg. Hann var þá að spila eða semja eigin tónlist. Þetta mun hafa verið um líkt leyti og Björn lék leynilögreglustrákinn klára Karl Blómkvist í samnefndri kvikmynd sem sýnd var í Sjónvarpi allra landsmanna. Ekki hefði komið á óvart að Bjössi gerðist leikari eða tónlistarmaður. Hann fór ekki alveg inn á þær brautir þegar hann lagði síðar fyrir sig bókaútgáfu, en næmi hans og listfengi fengu þar vel notið sín.
Á vegum bókaútgáfunnar Svart á hvítu sem Björn stofnaði til voru gefin út mörg öndvegisrit íslenskrar bókmenntasögu svo sem Íslendingasögurnar með faglegum skýringum og í glæstri umgjörð og búnaði og einnig innlend og erlend merkis skáldverk. m.a. þýðing Thors Vilhjálmssonar á trúarlegu glæpasögunni, Nafni rósarinnar eftir Umberto Ecco, en betri spennusögu hef ég enn ekki lesið.
Útgáfufélagið Guðrún, sem Björn kom síðar á laggirnar, bar nafn móður hans. Hún verður mér ávallt minnisstæð fyrir mannkosti sína, gáfur og gæði. Þetta útgáfufyrirtæki vitnaði ekki síður en það fyrra um virðingu og rækt Björns við íslenska sögu og menningu að fornu og nýju og var honum til mikils sóma.
Síðast bar fundum okkar Björns saman fyrir rúmu ári á afmælisdegi Ögmundar bróður hans og vildarvinar míns. Þá glímdi Björn við vágestinn sem felldi hann að lyktum. Hann var veikburða en bar sig vel, æðrulaus, hlýr og kíminn. Við ræddum um undur lífs og leyndardóma, líka dauðann og trúna og lífið nýja, sem Jesús Kristur vísar til og gefur. Áður en ég kvaddi færði Björn mér Eddu Snorra Sturlusonar að gjöf, nýútgefna á vegum Guðrúnar. ,,Mikil rannsóknarvinna liggur að baki þessarar útgáfu’‘, greinir Björn frá í eftirmála. ,,Það má segja að Snorra Edda sé fæðingarvottorð norrænnar menningar“, ritar hann þar líka. Er ég les og fletti þessu stórmerka riti, Snorra Eddu, fagurlega myndskreyttu í glæstum búnaði sínum sé ég Björn fyrir mér og finn svo vel til þess hve hann var tónviss og skynugur, vitur og vandvirkur og hugað um þau raunsönnu lífsgildi og menningar verðmæti, sem líkt og vísa út fyrir sig til æðri heima ofar jarðneskum tíma og sögu. Guð gefi góðan ávöxt af vitnisburði og verkum Björns Jónassonar hér í heimi og fullkomni líf hans í upprisuljóma Frelsarans og huggi, styrki og lýsi fjölskyldu hans og ástvinum veginn fram.
Minningarorð Halldórs Gumundssonar á samfélagsmiðli:
Íslensk bókaútgáfa á Birni Jónassyni mikið að þakka. Þegar hann, ásamt öðru góðu fólki, stofnaði forlagið Svart á hvítu, var ekkert verið að víla neitt fyrir sér: Að gefa allar Íslendingasögur með nútímastafsetningu út í einu bindi, drífum í því, að búa til gagnagrunn áður en nokkur maður utan Reiknistofu bankanna vissi hvað það var, ekki málið, að gera Thor Vilhjálmsson að metsöluhöfundi: þó það nú væri. Það var ekki hægt annað en að dást að þessum krafti og dugnaði en þar að auki var Björn vel að sér og hafði traustan bakgrunn úr nútímamyndlist og tímaritaútgáfu. Rekstur bókaútgáfu hérlendis gengur alltaf upp og ofan, en Björn náði alþjóðlegri fótfestu með almenningsútgáfum sínum á Eddukvæðum; man að ég fylltist lúmsku stolti á Noregsárum mínum þegar ég sá bækurnar hans á fjölda tungumála fylla hálfa verslunina í víkingasafninu góða. Og svo var hann með afbrigðum skemmtilegur og hugmyndaríkur maður. Elísabetu og fjölskyldunni allri sendi ég innilegar samúðarkveðjur.
Minningarorð Óskars Guðmundssonar, Véum, á samfélagsmiðli:
Björn Jónasson - Vegna fjarveru í útlöndum gat ég ekki fylgt mínum gamla vini á útfarardegi – en vildi minnast hans með örfáum eftirfarandi orðum:
Þegar hann viðraði drauma um athafnir og fyrirtæki máttu auðhringar heimsins vara sig. Minn maður flaug með himinskautum. Til að varpa ljósi á athafnaskáldið Björn Jónasson er við hæfi að horfa til uppruna hans; annars vegar var hann kominn af byltingarsinnuðum Stefánungum og séraþorvaldarBöðvarssonarsálmaskáldsíholtikyninu og hins vegar af húnvetnskum óðalsbændum og íhaldssömum framkvæmdamönnum. Þessar erfðir allar úr ættanna kynlega blandi tókust á í Birni; listamaðurinn var á morgni æfinnar alveg eins líklegur til að tjá sig í litum og tónum og í athafnalífinu sem varð hans vettvangur ævilangt.
Á ungum aldri þótti okkur mörgum vinstri mönnum við hefðum eignast nýjan Thor Jensen eða kannski frekar Einar Benediktsson í Birni, því þannig sláttur var á okkar manni. Draumarnir voru stórkostlegir og Björn hafði hæfileika til að hrífa annað fólk með sér til óteljandi verkefna á menningarsviðinu. Óhjákvæmilega þurftu nokkrar draumahallir að hrynja á leiðinni til æðri þroska. Og þá skipti miklu að við söfnuðum andlegu þreki til að skríða undan rústunum – og byrja upp á nýtt.
Björn þurfti nokkrum sinnum á æfinni að endurfæðast til nýrra athafna. Lífið gat orðið erfitt á köflum, líka vegna þess að minn vin var lífsnautnamaður af því tagi sem tók ekki alltaf tillit til þess sem var heilsunni fyrir bestu.
Við ræktum lengi með okkur félagsskap og vináttu. Þessi vinskapur hófst á byltingarárunum þegar Bjössi og Beta bjuggu á Grímshaganum og við ætluðum að bjarga Gervasoni. Björn var að búa sig undir að taka flugið og innan fárra ára var hann önnum kafinn athafnamaður sem gustaði af. Á níunda áratugnum var ekkert á himni eða jörðu utan áhugasviðsins. Hann hratt mörgu af stað og hvatti vini sína til dáða. Við félagar áttum nána samleið á þessum árum; hann gaf tilamynda út eftir mig átakasögu Alþýðubandalagsins sem átti að vera eins konar uppgjör okkar kynslóðar við sovétkommúnismann og fortíðina. Síðar meir fékk hann mig til að taka við ritstjórn Þjóðlífs því það vantaði vettvang fyrir uppstokkun á pólitík til framtíðar.
Við ræktuðum einnig vináttu og félagsskap á fjölskyldugrundvelli, við Stína - og Bjössi og Beta – og börnin, fórum í sumarferðalög og glöddumst saman um jól eða áramót. Síðar meir trosnuðu böndin nokkuð við ágjafir og landfræðilega fjarlægð, en aldrei slitnuðu þó vináttuböndin sem við bundumst forðum.
Meðal afreka Björns var að fá úrvalsfólk til vinnu svosem á sviði íslenskra fornbókmennta og gefa út menningararfinn og gera að almenningseign. Afrek þessa athafnamanns á útgáfusviðinu voru magnþrungin. Mörgum okkar þótti þáttur Björns í nýsköpun íslenskrar menningar vanmetinn og að hann væri verður þjóðarlofs fyrir lífsstarf sitt. En við sem áttum hann að félaga og vini þökkum fyrir gjöfula og litríka samfylgd. - Hugur okkar Stínu um þessar mundir er hjá Betu og börnunum. Megi allt gott umfaðma þau.
Ég kynntist Bjössa þegar kennari í MH valdi okkur í fámennan hóp undir því yfirskini að við ættum að aðstoða hann við að þýða franska málfræðibók. Ekki minnist ég margra tíma við slíka iðju, hitt man ég þegar við sátum á Mokka og hlustuðum á kennarann fara með frumsamið ljóð með tilheyrandi hreim: Ég hata náttúruna, ég elska malbikið í borginni. Við sýndum engin svipbrigði, ekkert skyldi koma okkur á óvart, ungum og upprennandi heimsborgurum í fásinninu í Reykjavík 1974.
Útafararræða séra Kristins Áústs Friðfinnssonar:
I
Langnætti vetrar leið, sól skein og aftur er að hausta, svo skín jólaljós og svo langnætti um Þorra og Góu og svo hækkar sunna á lofti úr suðurgöngu og marghrjáð hafalda, sem brotnað hefur við blindsker, útnes og flúðir, hefur fallið að og gert þar síðustu tilraun til að halda reisn sinni, áður en hún fellur aftur til uppruna síns eins og lífið sjálft gerir að lokum.
Sumir kjósa sér byggð í brekkuskjóli, aðrir vilja fremur sjá vítt til og lifa sem lengstan dag í ljósi sólar. Og ekki mun Þorkell máni einn um það íslenskra manna, að vilja að leiðarlokum fela önd sína þeim guði er sólina skóp.
Í þúsund ára sögu Íslands hefur birtan þó stundum aðeins verið ljósrák frá fjarlægum heimi, sem fólkið í landinu, kynslóð fram af kynslóð, þráði svo mjög, en hafði ekki á valdi sínu … og þannig er lífið enn, ljósið sem við okkur skín hér er ljós Krists, sem minnir okkur á að líf okkar blómstrar aftur eins og vonin sem aldrei deyr og hann bað okkur um að huga vel að hvert öðru, því þannig skini ljósið hans áfram og gerði lífið bærilegra og um leið værum við að hefja til vegs og virðingar þann sem ljósið og lífið gæfi.
Á fyrri hluta síðustu aldar bjó hér fólk, sem var stórt að allri gerð, sem kunni vel samskiptum við gjöfula náttúru í góðæri, mætti með skapfestu vá og vetrarhríðum og þraukaði til næsta sólmánaðar þegar geislafingur glitaði fell og tind og fuglinn kliðaði í friði og röðull lýsti og vermdi. Hér var þá mannlíf, sem hafði yfir sér tæra heiðríkju bjartra sólnátta, en einnig á stundum skuggþungt skammdegi. En þó vóg baráttuþrek mannfólkins, víkingaeðli þjóðarinnar og stolt og tign meira en heljartök mótvinds og skúraleiðinga. Hið gamla samfélag var enn lifandi og þessi áreitni nýi tími hafði ekki enn gert rúmrask.
Þeir sem fæddust á þessum tímum fengu dýrmætan reynslutíma, oft með storminn í fangið, og þurftu oft að taka glímu við tíðarandann, sem þó skilaði þeim sterkum er upp var staðið, stundum bognum en ógjarnan brotnum fyrr en í bylnum stóra seinast. Og fyrir mátt fóðursins, sem notað var í sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar, hafði þjóðin fengið yfirferð um rætur þjóðmenningar og um samhengið í sögu lands og lýðs. Bakland Björns Jónassonar, sem við kveðjum hér í dag, var af þessari kynslóð.
En svo komu betri tímar, svo gjöfulir að þjóðin hafði ekki upplifað annað eins, stríðsárin þegar allir fengu allt í einu vinnu og svo síðar uppgangstími með stórauknar þjóðartekjur vegna aflasældar og velmegunar í samræmi við það og í stað glímu við tíðarandann var tekinn laufléttur tangó. Af þessari kynslóð var Björn Jónasson.
Með sýn og fótfestu í sögu okkar og bókmenntum erum við enn að vakna til meðvitundar um hver við erum. Kynslóð okkar er vel kunnugt um að stundin flýgur hratt og margt hefur tilhneygingu til að týnast og mikilvægt er að eitthvað standi stöðugt á hraðfleygri öld síðan eftir stríð. —- Nú er ástæða til að færa fólk nær hvert öðru með innihaldsríkum samtölum og upprifjun þeirra tíma þegar laglínur rímuðu við hjartslátt náttúrunnar, söngtextar lýstu tíðaranda, rómantík og saklausri gleði og ástin og fiðurlétt undur fylgdu ferskum kvöldblænum á rölti um Kvosina í önn og yndi hinna virku daga.
II
Inn í þessa veröld fæddist Björn Jónasson í Reykjavík 20. júní 1954 og var því á 71. aldursári er hann andaðist á líknardeild Landspítalans 6. þ.m. Hann var yngsta barn merkishjónanna Jónasar Bergmann Jónssonar, fræðslustjóra í Reykjavík, og Guðrúnar Ö. Stephensen, húsmóðir. Systkini Björns lifa hann og kveðja hann hér í dag, en þau eru Jón Torfi, fv. forseti Menntavísindasviðs Háskóla Íslands, Ögmundur, fyrrum formaður BSRB, alþingismaður og ráðherra og Ingibjörg, fv. fræðslustjóri.
Eiginkona Björns er Elísabet Guðbjörnsdóttir, lögmaður. Hún lifir eiginmann sinn og kveður hann hér. Börn þeirra eru þrjú: Anna Lísa, Ingibjörg og Jónas Begmann. 1) Anna Lísa er gift Ásmundi Tryggvasyni og þau eiga þrjú börn. 2) Ingibjörg er í sambúð með Atla Pétri Óðinssyni og þau eiga eitt barn en fyrir átti hann tvö börn. 3) Jónas Bergmann er kvæntur Brittany Kolnaski Solar og þau eiga þrjú börn.
Lífsstarf Björns var á sviði gerjunar og umbrota í listum, menningu og stjórnmálum. Markmiðið hans var að gera bæði fyrri tíma menningu og samtímamenningu aðgengilega almenningi. Hann var ritstjóri Stúdentablaðs Háskóla Íslands og kom að starfsemi Gallerí Svart á hvítu í Suðurgötu 7 í Reykjavík, þar sem hefur verið vettvangur fyrir gerjun í íslenskri myndlist.
Björn stofnaði ásamt fleirum útgáfuna Svart á hvítu sem gaf út Íslendingasögurnar með nútímastafsetningu, Sturlungasögu og heildarverk Jónasar Hallgrímssonar. Þá hóf útgáfan vinnu við útgáfu Sögu-Atlas.
Svart á hvítu var jafnframt útgefandi fjölda þýddra sem og íslenskra skáldverka og meðal þekktra höfunda í þeim hópi má nefna Thor Vilhjálmsson, Vigdísi Grímsdóttur, Umberto Eco og Virginiu Woolf. Björn stóð jafnframt að gerð gagnagrunns með Íslandslýsingu og Lagagrunns með öllum íslenskum hæstaréttardómum frá upphafi.
Útgáfufélagið Guðrún sem Björn stofnaði árið 1992 gaf m.a. út Hávamál á 15 tungumálum og Snorra Eddu samofin málverkum margra þekktustu listamanna Evrópu sem hefur vakið mikla athygli um allan heim. Þá gaf hann út tvö bindi Guðdómlega gleðileiksins eftir Dante, Víti og Skírnarfjall, í þýðingu Einars Thoroddsen undir ritstjórn Jóns Thoroddsen með myndskreytingum eftir Ragnar Kjartansson og Elínu Hansdóttur.
III
Enn hver var Björn Jónasson? Hann var maðurinn, sem hafði forgöngu um að ný kynslóð fengi Íslendingasögurnar og aðra forna texta á ritmáli nútímans og til þess kvaddi hann saman landsliðið í íslenskum fræðum, sem vann tímamótarannsóknir á sviði fornbókmenntanna og gerði þennan draum að veruleika.
Og ég spyr: Hefur íslensk þjóð nokkurn tíman verið innblásin sjálfstrausti og áræði til að brjóta ný lönd nema fyrir mátt hinna fornu bókmenntatexta og þess ljóss, sem af lömpunum skein fyrir lýsið sem skáldin gáfu. Þeir sem hafa milligöngu um slíkar gjafir til þjóðarinnar eru á meðal hinna bestu sona og dætra þjóðarinnar. Björn Jónasson og landslið hans voru á meðal hinna bestu sona hinnar íslensku þjóðar.
Björn var í gerðinni fyrst og síðast listamaður, stöðugt nýr og ferskur. Hann var listamaður draumsins, frumkraftsins, áræðisins, hugsjónanna, hugmyndanna og óbilandi trúar á mátt hins mögulega og ekki síst hins ómögulega.
Í gerðinni var Björn listamaður bjartsýninnar, listamaður draumaholdgervingar, listamaður hins stórbrotna, listamaður blíðunnar, hinnar skilyrðislausu vinátta, listamaður víkingaeðlisins, listamaður hins komna og hins ókomna, listamaður frásagnarskemmtunar og leiklistar.
IV
Dagur er að kvöldi kominn & margs væri hægt að minnast nú er æviröðull hefur runnið í sæ, en hver & einn ástvinur og allir sem tengdust Birni ástúðarböndum geyma með sjálfum sér hinar helgustu minningar frá lífi og samvistum við hann og kveðja með innilegu þakklæti, virðingu og blessunaróskum. Það er erfitt að tjá þær tilfinningar sem bærast með ástvinum Björns en mynd hans ber hver og einn í hjarta sínu og þakkar líf og samfylgd.
Margir hefðu viljað vera með okkur hér í dag en höfðu ekki tök á því. Þórunn Einsrsdóttir, frænka Björns, og fjölskylda hennar búa í Danmörku og biðja fyrir bestu kveðjur til ykkar. Margrét Helga Steindórsdóttir og Guðmundur Lárusson eru stödd erlendis og biðja einnig fyrir kærar kveðjur. Vestan frá Bandaríkjunum sendir Guðrún Ögmundsdóttir og fjölskylda hennar kærar kveðjur og blessunaróskir. Það gera einnig þau Valdimar Axelsson, Alda og fjölskylda.
Lífið er reynsluganga & sáningartími. Það varðar miklu að stefnan á lífsleiðinni sé heilsteypt & að sá akur, sem sáð er í sé frjór & gefi af sér þroskaðan ávöxt. Til að svo megi verða varðar miklu að bera umhyggju fyrir því sem manni hefur verið trúað fyrir, halda í það sem skiptir máli, geta séð og skinjað hinar mörgu hliðar hinna virku daga, staðið með draumum sínum og hugsýnum. Yfir þessum kostum bjó Björn í ríkum mæli og er þá ekkert ofsagt.
Við tökum undir ljóðmælin fögru, sem Jóhannes úr Kötlum orti svo snilldarlega. Ljóðið geymir í örfáum orðum von okkar allra og þá trú, að líf okkar blómstri aftur eins og lambgrasið og grassvörðurinn þegar sést rofa fyrir sólu. Þetta ljóð lýsir upprisutrú kristninnar.
Augasteinn vorsins, lambgrasið litla,
löngum í draumi sá ég þig í vetur.
Guði sé lof, að líf þitt blómstrar aftur,
líkt þeirri von, sem aldrei dáið getur.
Óli lokbrá hefur nú vitjað Björns og lagt aftur augun hans.
Far þú í friði, friður Guðs þig blessi, hafðu þökk fyrir allt og allt.
Bróðurminning mín í Dómkirkjunni
Björn bróðir minn var ekki mikið gefinn fyrir sjúkrahús. Þegar hófst sá hluti baráttunnar gegn krabbanum sem fram fer innan veggja sjúkrahúsa og honum var gert að mæta í rannsókn og sprautu lagðist hann fullklæddur ofan á rúmið sem honum var ætlað á Landspítalanum. Og þegar hann var spurður hvort hann ætlaði ekki að hátta sig ofan í rúmið, afþakkaði hann með þeim orðum að í þetta sinn ætlaði hann ekki að stoppa.
Svo fór þó að lokum að bróðir minn lagðist í sjúkrarúmið, sáttur og æðrulaus; hafði kynnst mörgu góðu fólki, og þá ekki síst Herunum af Líknardeildinni sem Bjössi sagði að kynnu að tala við fólk.
Árni Páll Árnason var ekki fjarri sannleikanum þegar hann sagði að í sínum huga hefði enginn maður staðið fjær því að vera hópsál en Björn Jónasson og auk þess væri hann spánnýr á hverjum degi, alltaf nýjar hugmyndir, ný viðfangsefni. Í seinni tíð átti Samstöðin hug hans allan sem frjór gagnrýninn umræðuvettvangur og Málfrelsisfélagið væri einnig ómissandi, án málfrelsis og án sjálfstæðrar og óttalausrar umræðu næðum við kvótanum aldrei heim né gætum við yfirleitt staðið á eigin fótum. Og gleymum því aldrei, sagði hann, við þurfum alltaf að vera að, fundurinn sem þú ávarpaðir í gær er nýr fundur í dag með nýju fólki.
Og hið sama gilti um menningararfinn, gamlan og nýjan. Hann væri akur sem stöðugt þyrfti að plægja og síðan næra og rækta og eitt væri víst að aldrei yrði það verk fullunnið. Þetta var sú hugsun sem einkenndi allt hans frumkvæði.
Öðru hvoru var Björn bróðir minn mættur til mín með bunka af bókum. Flestar frá síðari hluta 19. aldar og öndverðri þeirri tuttugustu. Á þessu tímabili reis andinn hátt hjá öllum þorra fólks sagði hann, það var þegar barist var til bjargálna og frelsis – kannski vegna þeirrar baráttu. Og stundum flettum við saman æviminningum, frásögnum og hugleiðingum frá þessum tíma. Þetta þarf að gefa út í heildarútgáfu Íslendingasagna hinna síðari nefndi Bjössi við mig oftar en einu sinni.
Bókaútgáfa Björns, Svart á hvítu, var gríðarlega öflug um árabil, færðist mikið í fang og árangurinn fór ekki framhjá neinum. Aldrei var látið staðar numið og undir lokin var margt í pípunum sem gaf góð fyrirheit. Þannig hafði talsverðum fjármunum, vinnu og orku verið varið í gerð gagnagrunns í góðri samvinnu við sérfræðinga hjá Háskóla Íslands sem allt stefndi í að yrði fyrirtækinu og Háskólanum einnig til mikils framdráttar enda var ætlunin að stíga inn í þá framtíð sem síðar varð en var enn ókomin þegar hér var komið sögu. Skilningur á því var hins vegar á þessum tíma enn takmarkaður og var lýsandi þegar einhverjir sem ekki vissu betur gagnrýndu með talsverðum fyrirgangi að veitt hefði verið veð í einhverju dóti í nokkrum pappakössum. Í kössunum lágu hins vegar verðmæti sem síðar urðu öllum ljós. Þetta er það sem kallað er að vera á undan sinni samtíð.
Endalok Svarts á hvítu urðu Birni þungbær. En hann fékk þá líka að kynnast vináttu sem hann alla tíð mat mikils.
Ekki gafst Björn upp og til varð bókaútgáfan Guðrún, sem er nafn móður okkar, og nú var að nýju siglt þöndum seglum. Þótt Björn liti alltaf svo á að það væri hinn íslenski menningarþráður sem honum væri ætlað að spinna þá var heimsmenningin öll allaf undir, alls staðar á byggðu bóli væri fjársjóði að finna. Árin í Amsterdam og Kaupmannahöfn og í Cambridge á Englandi voru fjölskyldunni mikils virði og Björn naut þess að anda að sér Evrópu, gamalli og nýrri.
Ég held að bróðir minn hefði verið sáttur við val fjölskyldu sinnar á ljóðum og sálmum við þessa kveðjuathöfn. Ég veit að honum þótti vænt um kvæði Davíðs Stefánssonar um fuglana því þar værum við leidd inn í ævintýraheim skáldanna sem kunna að syngja líf í tilveru okkar og þarna væru þeir sem mestu máli skiptu í þessari tilveru, kærleiksstrengirnir sem væri að finna í hjörtum mannanna, allra manna, þeir væru þarna þessir strengir, aðeins að hin himinborna dís fengi þá hrært.
Björn bróðir minn talaði mikið um hve miklu skipti að við breyskir menn gættum að þessum strengjum því að þegar allt kæmi til alls væri hjálpræðið að finna í kærleiksríkri hugsun. Þetta hefði móðir sín kennt sér. Það yrði enginn verri af því að gerast lítillátur gagnvart hinu góða og kærleiksríka hefði hún sagt, og þegar allt kæmi til alls þá lægju allir menn á bæn öllum stundum. Þeir beindu hins vegar ekki alltaf hugsunum sínum í átt til ljóss og sólar.
Ég held að Sigurjón Friðjónsson á Litlu Laugum í Þingeyjarsýslu hefði komist í Íslendingasögur hinar nýrri hjá bókaútgáfunni Guðrúnu ef tími hefði unnist til þótt ekki væri nema fyrir þessar setningar úr Skriftamálum einsetumanns þar sem segir frá því hverju velvildin geti áorkað:
„Sólin vinnur ekki á ísunum, þegar hún byrjar að hækka á lofti. En þó fer svo að lokum, að þeir renna og verða að lífslindum sumarblómans. Líkt er því varið með kærleikann og mannssál, sem bundin er í klaka blindrar eigingirni. Stöðugir velvildargeislar vinna á þeim klaka að lokum og kenna manninum hvað lífið í fyllingu sinni er.“
Frændi Bjössa segir í minningarorðum um þennan frænda sinn að þegar hann hafi verið sestur við píanóið þar sem hann lék af fingrum fram, hafi verið engu líkara en hann hafi verið kominn í sérsamband við almættið.
Í lífi sínu spilaði Björn bróðir minn ekki eftir nótum, ekki fremur en hann gerði á píanóið. Lífið var leikið af fingrum fram. Það gerði hann að þeim skapandi listamanni sem hann var í reynd sjálfur.
Hann leitaðist alla tíð við að koma auga á undur tilverunnar hvort sem það var í fegurð náttúrunnar eða í mannsandanum. Allt væri breytingum undiropið en ætíð gerðist þó Undrið eins og Hannes Pétursson, eitt af uppáhaldsskáldum Bjössa, nefndi eitt ljóða sinna:
Enn gerist undrið/
sem öllu tekur fram/
og eins þó við siglum/
upp úr sjöunda himni:/
enn verður lyngmórinn/
athvarf söngfuglsins/
aftur renna hjarðirnar/
til efstu grasa.
Þannig heldur lífið áfram og enn hvíslar móðir í eyra drengsins síns…
nú megi hann leggja augun aftur …
