EKKERT ÓÐAGOT Í SKIPULAGI BARNAVERNDAR

Birtist í Morgunblaðinu 04.01.18.
Fáir málaflokkar eru jafn erfiðir viðfangs og barnaverndarmál. Það er einfaldlega svo eðli máls samkvæmt. Upp koma mál sem varða réttindi barns, foreldra og fleiri aðila sem aðkomu hafa haft að uppeldi barnsins og lífi þess. Þegar deilur rísa eða álitamál koma fram  er gráu svæðin fleiri og stærri á þessu sviði en flestum öðrum. Þarna er því þörf á reynslu, yfirvegaðri fagmennsku og innsæis sem á henni byggist. Til stjórnvalda þarf síðan að gera þá kröfu þegar kerfisbreytingar eru á döfinni í þessum málaflokki að þar séu engin vanhugsuð skref stigin. Það verður því miður að segjast eins og er að víða í stjórnsýslunni hafa stjórnvöld misstigið sig með vanhugsuðum ákvörðunum. Slíkt getur verið dýrkeypt og valdið tjóni til frambúðar.

Kredda og veruleiki

Að undanförnu hafa komið fram ályktanir um skipulag barnaverndar og hugsanlegar breytingar á því. Þær hafa borið keim af nokkru fljótræði og það sem verra er, deilur sem risið hafa innan kerfisins virðast að einhverju leyti marka farveg fyrirhugaðra áforma.
Hugmyndin virðist að öðru leyti vera gamalkunnugt módel, að eftirlitsaðili megi ekki jafnframt vera ráðgefandi aðili, hvað þá annast framkvæmd. Þessi formúla hefur leitt til þess að í okkar agnarsmáa samfélagi hafa einu sérfræðingar landsins á tilteknum sviðum  ekki nýst til ráðgjafar vegna þess að þá kallist það að þeir hafi eftirlit með eigin ráðgjöf. Slíkt kann að hljóma ósköp vel í fjarlægu skipuriti en í samfélagslegum veruleika þar sem heildarfjöldi barnaverndarstarfsmanna losar rúmlega hundrað manns er þetta fráleitt. Þá má það ekki gleymast að samkvæmt stjórnsýslulögum hvílir leiðbeiningaskylda á stjórnvöldum og þegar af þeirri ástæðu verður eftirlit og ráðgjöf ekki aðskilin.
Um skilin á milli eftirlits og framkvæmdar get ég nefnt fjölmörg dæmi um kreddubundna nálgun. Þetta var til dæmis ein meginhugsunin að baki uppstokkunar samgöngustofnana landsins fyrir fáeinum árum. Leit svo út fyrir um skeið að Vegagerðin missti alla sína sérfræðinga til Samgöngustofu vegna þessa. Áður en yfir lauk varð skynsemin þó kreddunni yfirsterkari. Vil ég taka fram að sjálfur var ég fylgjandi uppstokkun á stjórnsýslu samgöngukerfisins en á allt öðrum forsendum, en það er önnur saga.

Barnaverndarstofu á ekki að veikja heldur styrkja!

Nú virðist mér vera uppi raddir um að leika þennan leik gagnvart Barnaverndarstofu. Færa allt eftirlitsstarf á hennar vegum yfir til nýrrar stofnunar, ráðuneytisstofnunar, sem áformað er að koma á fót nánast án umræðu ef undan eru skildir þröngir hópar hagsmunaaðila. Vera má að slík stofnunin kunni að eiga rétt á sér hvað varðar ýmis önnur málefni en barnaverndina sérstaklega. En þar eru líka önnur sjónarmið sem huga verður að.
Barnaverndarstofu má ekki undir nokkrum kringumstæðum veikja með framangreindum hætti. Minnist ég erindis sem Bragi Guðbrandsson, forstjóri stofnunarinnar, flutti á ráðstefnu á vegum Rauða kross Íslands árið 2006 sem hann nefndi: „Sá veit gjörst hvar skórinn kreppir sem hefur hann á fæti." Lagði hann út af þessari fyrirsögn á þann veg að til að skilja vanda fólks í erfiðleikum þyrfti að hlusta á það, það ætti ekki síst við um börn. Til að barnavernd skili sér þurfi að vera til staðar frá fyrstu hendi skilningur á öllum hliðum þess vanda sem upp kynni að koma. Ég leyfi mér að bæta því við að til þess að fyrir hönd samfélagsins sé stigið inn á hin gráu svæði barnaverndar þarf að vera fyrir hendi öflug stofnun með fjölmennt teymi reynslumikilla sérfræðinga. Þeirrar reynslu er aflað í meðferð og ráðgjöf og síðan eftirliti með öllum þeim úrræðum sem eru í framkvæmd utan veggja stofnunarinnar.

Ísland í leiðandi hlutverki

Ástæðan fyrir því að ég kveð mér hljóðs um þetta málefni er sú að mér hefur bæði í starfi mínu sem innanríkisráðherra og í starfi mínu á alþjóðavettvangi sem ráðherra og þingmaður á þingi Evrópuráðsins gefist kostur á fylgjast með því hve mikils metið framlag Íslands á þessu sviði er.
Almennt er litið á Barnahúsin sem nú spretta upp um heim allan að íslenskri fyrirmynd sem eitt stærsta framfaraskref sem stigið hefur verið í réttindamálum barna. Í stuttu máli þá hefur orðið bylting í þessum málaflokki á síðasta aldarfjórðungi eða frá samþykkt Barnasamningsins á vettvangi Sameinuðu þjóðanna. Grundvallarbreytingin speglast í þeirri áherslu sem nú er á rétt barnsins til verndar og til þess að á það sé hlustað og vilji þess virtur.

Engar tilviljanir

Svokölluð Lanzarote samþykkt frá árinu 2007, sem öll 47 aðildarríkja Evópuráðsins hafa undirritað, myndar grunn að hugmyndafræði mannréttindasviðs Evópuráðsins um hvernig verja beri börn gegn kynferðisofbeldi. Sérstök nefnd bestu sérfræðinga fylgist með framkvæmd sáttmálans og er ráðgefandi um þróun í málaflokknum. Íslandi hefur verið treyst til að leiða þetta starf en forstjóri Barnaverndarstofu Bragi Guðbrandsson, var formaður þessarar nefndar um árabil. Það er engin tilviljun. Enda eiga tilviljanir ekki að ráða för í þessum málaflokki.