EN EF LANDEIGANDINN HEFÐI HEITIÐ KIM?

MBL

Birtist í Morgunblaðinu 13.08.18.
Um það þarf vart að fjölyrða að einkaeignarréttur er vel varinn bæði í lögum og stjórnarskrá. Það er því ekkert smámál þegar auðlindir þjóðar eru færðar undir hann, hvað þá þegar hert er á þeim rétti.
Tekist var á um þetta á Alþingi fyrir og upp úr síðustu aldamótum og þá einkum um lögin um  rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu  frá 1998 og síðan í langvinnum deilum um vatnalögin svonefndu.
Fyrri lagabálkurinn treysti eignarhald jarðeiganda á auðlindum í landi hans, þar með öllum jarðefnum svo og vatni, heitu og köldu. Reyndar væri réttast að segja að afnotarétti hafi verið breytt í einkaeignarrétt. Síðari lagabálkurinn fjallar um nýtingu og afnot af vatni, þar á meðal mörkin á milli almannaréttar og einkaeignarréttar.  

Einkaréttur og almannaréttur

Þessi mörk hafa ekki alltaf verið skýr og áherslur tekið miklum breytingum í tímans rás, nokkuð sem stundum vill gleymast. Talsmenn stjórnvalda í deilunum um vatnalögin sögðu að tími væri kominn til að uppfæra lögin til samræmis við breyttar áherslur dómstóla allar götur frá því að vatnalögin tóku gildi árið 1924. Á þessum tíma hefði einkaeignarréttur verið að styrkjast og laga bæri lögin að þessum veruleika dómssalanna. Á móti var á það bent að gagnstæð þróun hefði einnig átt sér stað því í seinni tíð hefði almannaréttur jafnframt verið að sækja í sig veðrið. Til marks um það væru kröfur almannasamtaka, innlendra og fjölþjóðlegra, um að aðgengi og eignarhald á vatni ætti að teljast til mannréttinda, sjónarmið sem hafa verið viðruð innan Sameinuðu þjóðanna með vaxandi þunga.
Um fyrri lagabálkinn náðist engin málamiðlun og er það mitt mat að lögin um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu hafi verið einhver versta lagasmíð síðari tíma. Vatnalögunum var hins vegar þokað inn í ívíð skárri farveg, að mínu mati, en upphaflega stefndi í. Engu að síður eru þar slæmar brotalamir sem ég hef margoft reifað innan þings og utan, bæði í ræðu og riti, til dæmis um heimildir til fénýtingar á vatni.

Sýnilegur hagnaðaður

Þegar Íslendingar gerðust aðilar að Evrópska efnahagssvæðinu, EES, höfðu ýmsir af því áhyggjur að hömlulaus viðskipti með land yfir landamæri aðildarríkja svæðisins gætu leitt til þess að eignarhald á íslensku jarðnæði flyttist úr landi. Það varð þó ekki þar til nú að alda uppkaupa erlendra fjárfesta ríður yfir. Augljóst er að fjármálaspekúlantarnir hafa uppgötvað auðæfin sem fólgin eru í eignarhaldi á íslensku jarðnæði, vatninu, virkjunarréttinum, laxveiðihlunnindunum og náttúruperlunum sem hér eru nánast við hvert fótmál og landeigendur gera sér að féþúfu í síauknum mæli. Hagnaðurinn sem hafa má af þessum fjárfestingum er því orðinn vel sýnilegur því á öllum fyrrgreindum sviðum eru eigendur lands farnir að fénýta eignarrétt sinn.

Tvær spurningar

Í tengslum við landakaupin sem nú ganga yfir hafa vaknað tvær spurningar.
Í fyrsta lagi, hvort máli skipti hver eigi landið ef reglurnar um takmörkun einkaeignarréttar eru ásættanlegar og þá helst til fénýtingar auðlindanna sem fylgja landinu. Til að fá úr því skorið hvort aðhaldslög margvísleg tryggi almannahag óháð eignarhaldi þarf einfaldlega að kortleggja hvað um gæti verið að ræða svo markviss umræða geti farið fram.
Fyrir mitt leyti hef ég komist að þeirri niðurstöðu að aðhaldslögin myndi ekki nægilega umgjörð almannahagsmunum til varnar. Samkvæmt þeirri niðurstöðu sem á endanum fékkst í deilunum um vatnalögin er nú að finna takmarkanir á eignarrétti yfir vatni og öðrum auðlindum í landi sem verið hefur í samfélagslegri eign en selt er til einkaaðila. Eitthvað hafði kviknað á perunni eftir langvinnar umræður á Alþingi, sem í doða og andvaraleysi samfélagsins voru iðulega afgreiddar sem málþóf!
En hvað sem því líður þá er hina almennu lagareglu að finna í framangreindum lögum frá 1998  og að þeim lögum óbreyttum er það grundvallarmál hver fer með eignarhaldið á landi þegar nýting auðlinda er annars vegar. Fréttir frá Vestfjörðum og Norðurlandi eystra þessa dagana um áform um virkjanir minna okkur á það hve miklu máli eignarhaldið skiptir en í báðum tilvikum vilja fjársterkir eignamenn ráðskast með virkjunarrétt. Og því stærra land sem safnast á þeirra hendur þeim mun meiri verða völd þeirra.

Skiptir máli hvort eigandinn er íslenskur eða erlendur?

Þá er það síðari spurningin, nefnilega hvort skipti máli hvort eigandinn sé íslenskur ríkisborgari eða erlendur. Ég tel tvímælalaust svo vera. Í fyrsta lagi skiptir nálægðin máli, að landið sé í augsýn eigandans en ekki fjarlæg verslunarvara sem mælist í vísitölum alþjóðlegra  kauphalla. Þá þarf eigandinn ætíð að vera í augsýn samfélagsins sem byggir þetta land okkar og hefur það í sameiginlegri umsjá sinni.
Auðvitað er manneskjan söm við sig hverrar þjóðar sem hún er en tengslin við landið skipta engu að síður máli. Bóndinn sem býr á sínu landi, ræður yfir því og yrkir jörðina og nýtir, er með allt aðra jarðtengingu en fjarlægur eigandi.
Og auðvitað er eigandi lands í annarri stöðu en leiguliðinn sem á endanum er háður valdi húsbónda síns. Þetta eru nokkuð algild sannindi og minnist ég þess frá árum mínum í Skotlandi, þar sem ég bjó um skeið, hve mörgum var þyrnir í auga eignarhald stóreignamanna á skosku landi og bein og óbein yfirráð þeirra yfir því.
Óbein yfirráð, hver skyldu þau vera? Hér er vísað til hins huglæga í mannlegri tilveru.  Einhverju sinni kom ég á íslenskan búgarð þar sem höndlað var með hross. Fleiri gesti bar að garði, þar á meðal forríka Þjóðverja sem báru ríkidæmi sitt og valdhroka utan á sér. En bóndanum var engu að síður sýnd tilhlýðileg kurteisi ef þá ekki virðing. Alla vega töluðust þarna jafningjar við. Væri íslenski bóndinn orðinn landseti auðkýfinganna þýsku leikur varla vafi á að samband þeirra hefði breyst að sama skapi.

Dómstólar ráða ef löggjafinn sefur

Fyrir nokkrum dögum kvað héraðsdómur upp þann úrskurð að vísa bæri frá kröfu Landverndar og Fjöreggs um friðlýsingu á ýmsum náttúruperlum í öræfum norð-austanlands. Landeigendur og ríkið (hver ákvað það?) höfðu krafist frávísunar. Landeigendur fögnuðu ákaft, sögðu að þar með væri ljóst að náttúruverndarsamtök teldust ekki vera hagsmunaaðilar með íhlutunarrétt. Þann rétt hefðu landeigendur einir. Ekki hefði lítið verið í húfi: „Þegar búið er að friðlýsa eitthvað er landeigandinn búinn að missa ákveðið forræði." (Morgunblaðið 6. júli sl.)
Þarna er dæmi um tvennt. Annars vegar að dómstólar ráða framvindunni ef löggjafinn sýnir andvaraleysi eða meðvirkni. Hins vegar er þetta vissulega áminning um að aðhaldslög (í þessu tilviki um friðlýsingu lands) geta skipt máli.

Breyta þarf lögum og huga að samspili þeirra

Öll þessi lög þarf nú að taka til skoðunar og þá einnig samspil þeirra. Ég tel brýnast að taka lögin um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu svo og vatnalögin til gagngers endurmats. Þá þarf að setja í lög ákvæði gegn samþjöppun í eignarhaldi. Í þriðja lagi þarf að setja skýrar búsetukvaðir sem tryggja eignarhald innanlands. Þá þarf að skoða forkaupsrétt sveitarfélaga sem þó væri tómt mál um að tala ef ríkissjóður væri þar ekki bakhjarl.  
Krafa um innlent eignarhald þykir sumum vera fráleitur óþarfi. En setjum svo að í ljós kæmi að auðkýfingur sem vildi festa kaup á stóru landsvæði gerði það í umboði erlendra stjórnvalda, væri okkur sama um það? Hefði okkur verið sama þótt bandarískur billjóneri, handgenginn stjórnvöldum í Washington, hefði átt Miðnesheiðina, landið undir herstöð Bandaríkjamanna? Hvað hefði Bandaríkjamönnum þótt um að hafa herstöð hér á eignarlandi Kim il-Sungs, þáverandi leiðtoga Norður Kóreu eða fulltrúa hans?

Vandlifað eða hvað?

Auðvitað hefði mátt setja aðhaldslög og auðvitað hefði mátt nýta fullveldisrétt Íslands og skerða eignarrétt þeirra Goldwaters, Núbós og Kims, eða þeirra líka, vegna almennra hagsmuna. En eins og talsmaður Samtaka atvinnulífsins, Davíð Þorláksson, sagði í grein í Fréttablaðinu 31. júlí sl. þá sé eignarrétturinn ekki nokkuð sem eigi að vera hægt að ráðskast með að vild: „ Það er ... tímabært að stjórnmálamenn átti sig á því að eignarréttur er ekki stjórntæki sem þeir geta gripið til að vild."
Það er vandlifað en þó ekki meira en svo að allt má þetta leysa ef viljinn er fyrir hendi. Það eina sem við höfum ekki nóg af er tíminn. Nú þarf aðgerðir um leið og Alþingi kemur saman.