FRAMFÖR Í MANNRÉTTINDAMÁLUM Á ÍSLANDI

Birtist í Morgunblaðinu 17.12.19.
Á desemberfundi ECRI nefndar Evrópuráðsins voru rædd þau skref sem Ísland hefur stigið til að mæta ábendingum nefndarinnar sem settar höfðu verið fram í skýrslu um Ísland í febrúar 2017.
ECRI er skammstöfun á ensku heiti nefndarinnar, European Commission against Racism and Intolerance, það er, nefnd sem beitir sér gegn kynþáttahatri og umburðarleysi. 
ECRI nefndin hefur þann hátt á að heimsækja aðildarríki Evrópuráðsins, sem eru 47 að tölu, með reglulegu millibili og gera úttekt á lagaumhverfi og framkvæmd laga sem lúta að þeim viðfangsefnum nefndarinnar sem nafngift hennar vísar til.
Vinnulagið er á þann veg að fulltrúar ECRI gera drög að skýrslu eftir heimsókn sína til viðkomandi ríkis, þau drög fara síðan til umsagnar stjórnvalda þar sem þeim gefst færi á að leiðrétta staðreyndavillur, en að þvi búnu gengur nefndin frá lokaskýrslu sinni. Í lokaskýrslunni kemur fram fjöldi ábendinga, en lögð er sérstök áhersla á sérstaka þætti sem stjórnvöld hafa tvö ár til þess að bregðast við. Áður en ECRI síðan afgreiðir málið endanlega frá sér hefur tveimur völdum ábendingum um úrbætur, sem enn standa útaf, verið beint til stjórnvalda.

Tvær ábendingar til Íslands

Þessar ábendingar til Íslands voru:
Í fyrsta lagi að tryggja að fólk sem kemur á eigin vegum og sækir um alþjóðlega vernd njóti sambærilegrar þjónustu hvað varðar húsnæði, atvinnu og tungumálakennslu og flóttafólk sem kemur á vegum stjórnvalda.
Í öðru lagi að setja lagabálk sem taki til allra þátta mismununar og misréttis í samræmi við grundvallarreglur Evrópuráðsins. Í þessum grundvallarreglum er vísað til þess að til staðar þurfi að vera sjálfstæð mannréttindastofnun, óháð ríkisvaldinu, en með trygga fjármögnun til að fylgja því eftir að farið sé að lögum.

Jákvæð viðbrögð Íslands

Í yfirferð nefndarinnar á nýafstöðnum fundi var horft til aðgerðaáætlunar sem ríkisstjórnin kynnti í upphafi þessa árs varðandi samræmda móttöku flóttafólks, óháð því hvernig það kemur til landsins, og fyrirheita stjórnvalda um fjármögnun áætlunarinnar.  Varðandi síðari ábendinguna var horft til laga sem sett hafa verið síðan nefndin birti skýrslu sína fyrir nær þremur árum. Vísað var til þess að sett voru lög nr. 85/2018 um jafna meðferð óháð kynþætti og þjóðernisuppruna og lög nr. 86/2018 um jafna meðferð á vinnumarkaði.
Þessum lögum var fagnað sem mikilvægum áföngum og í samræmi við ráðleggingar ECRI nefndarinnar þótt enn skorti á að grundvallarviðmiðum væri alegerlega fullnægt. Þar er átt við að heildstæða lagaumgjörð skorti enn og svo einnig að enn er ekki til staðar óháð mannréttindastofnun.

Mikilvægur samningur við Mannréttindaskrifstofu Íslands

Ég gat upplýst að í burðarliðnum væri samningur stjórnvalda við Mannréttindaskrifstofu Íslands, innihaldsríkari en fyrri samanigar, og teldi ég hann ganga í þá átt að fullnægja skilyrðum sem ECRI horfði til og ábendingum sem fram kæmu í Parísarviðmiðum Sameinuðu þjóðanna.
Í Parísarviðmiðum S. Þ., sem samþykkt voru 1991, er kveðið á um að innlendar mannréttindastofnanir skuli starfa í hverju landi og hafa umboð til að vinna að eflingu og vernd mannréttinda á víðtækum grunni.
Parísarviðmiðin kveða á um grunnskilyrði þess að mannréttindastofnanir teljist alþjóðlega gjaldgengar. Þau lúta m.a. að valdsviði, umboði, uppbyggingu og starfsaðferðum. Þótt þessar stofnanir séu í grunninn fjármagnaðar með opinberu fé eiga þær engu að síður samkvæmt Parísarviðmiðunum að njóta sjálfstæðis frá ríkisvaldinu í hvívetna. Þær eiga að byggja á fjölræði, þ.e. að ólíkir aðilar komi að starfinu og skipulagi þess. Þannig fáist betri yfirsýn yfir mannréttindamál í samfélaginu og stuðli að því að stofnunin vinni starf sitt á hlutlausan hátt, án þess að hallað sé á nokkurn samfélagshóp.
Það segir sig síðan sjálft að nægjanlegt fjármagn er forsenda sjálfsforræðis, að stofnunin geti ráðið starfsfólk og átt sér viðunandi starfsstöð. Allt ber að sama brunni, tryggt skal vera að mannréttindastofnanir geti starfað á skilvirkan og óhlutdrægan hátt án þess að þurfa að óttast afskipti ríkisvaldsins.

Verður að fá lagagrundvöll

Hér smellpassar grunnurinn að skipulagi Mannrettindaskrifstofu Íslands en að stjórn hennar koma margvísleg almannasamtök auk þess sem orðspor hennar er traustvekjandi.
En þrátt fyrir samning stjórnvalda við Mannréttindaskrifstofu Íslands yrði einu skilyrði þó ekki enn fullnægt ef taka á mið af viðmiðunum Sameinuðu þjóðanna og Evrópuráðsins. Þar er kveðið á um að stöðu viðkomandi mannréttindastofnunar, í okkar tilviki Mannréttindaskirfstofu Íslands, verður að tryggja með lögum, þar nægir ekki samningur hversu góður sem hann kann að vera. Þetta bíður því löggjafans að hrinda í framkvæmd á komandi ári, því fyrr þeim mun betra! 

Ýmsu enn ábótavant en mikilvæg skref stigin

Þótt mörgu sé enn ábótavant í mannréttindastarfi á Íslandi er ánægjulegt að geta sagt frá því að aðili sem fylgist grannt með framgangi mála skuli telja okkur vera að þokast áleiðis í rétta átt með þeim markvissu skrefum sem nú hafa verið stigin. Fyrrgreind lög og síðan samningur við Mannréttindaskrifstofu Íslands beri því vott.

Ögmundur Jónasson,
fulltrúi Íslands í ECRI nefnd Evrópuráðsins.