HVAÐ GAGNAST NEYTENDUM OG BÆNDUM BEST?
Birtist í Morgunblaðinu 30.09.14.
Samkeppniseftirlitið gagnrýnir að mjólkuriðnaðurinn sé að hluta til undanskilinn samkeppnislögum og telur að Mjólkursamsalan hafi nýtt sér þessa undanþágu til að knésetja keppinaut. Mjólkursamsalan segist ekkert óheiðarlegt hafa aðhafst; í einu og öllu hafi verið farið að lögum sem hafi beinlínis verið sett til þess að iðnaðurinn geti sem best eflt samstarf og samlegð innan geirans og þannig nýtt fjölbreytni og stærðarhagkvæmni í þágu heildarhagsmuna. Samkvæmt þessari hugsun hafi verið starfað, ekki til að níðast á neinum heldur til að ná settum hagræðingarkröfum. Fólk spyr eðillega hvort þetta standist.
Krafist svara
Og þeir sem vilja feta sig í átt til sannleikans krefjast svara. Hver er það sem reisir þessar hægræðingarkröfur og hverju hafa þær skilað? Hverju er líklegt að annars konar fyrirkomulag myndi skila?
Því er fyrst til að svara að hagræðingarkröfurnar reisir verkalýðshreyfingin, ASÍ og BSRB, sem eiga aðild að verðlagsnefndum landbúnaðarins ásamt fulltrúum ríkisvaldsins, bænda og mjólkurvinnslunnar. Ef til þarf að taka hafa verkalýðshreyfing og ríkið saman meirihluta. Mjólkurafurðir eru nefnilega ekki einsog hver önnur markaðsvara. Þær lúta ströngum verðlagsákvæðum á öllum stigum. Framleiðendur geta þannig ekki ákveðið á hvað verði þeir selja vöru sína og sama gildir um endanlega framleiðsluvöru. Þeir sem nú krefjast þess að ströng markaðshyggja gildi á þessu sviði eru í reynd að krefjast afnáms alls þessa kerfis.
Frjáls fákeppni eða regluvæðing?
Talsmenn MS og mjólkurframleiðenda svo og formaður Bændasamtaka Íslands segja að undanþáguákvæði frá strangri markaðshyggju í búvörulögum hafi gefið fyrirtækjum í mjólkuriðnaði tækifæri til samstarfs og samlegðar sem gagnast hafi bændum og neytendum og þannig í reynd samfélaginu öllu. Opinber verðlagning komi í veg fyrir að MS misnoti sterka stöðu sína; þvert á móti sé með henni skapaður stöðugur þrýstingur á fyrirtækið að lækka kostnað. Það má segja að verðlagsnefndin núllstilli þetta fyrirtæki og tryggi að það hafi afkomu rétt til að endurnýja tæki og búnað. Það er athyglisvert að sjá afkomu fyrirtækjanna í keðjunni frá bændum til neytenda. Afkomu MS, fyrirtæki bændanna, er stýrt með verðlagningu á hráefni og afurðum þannig að hún er rétt liðlega 1% af veltu í góðu ári, um 300 milljónir af 20 milljarða króna veltu. Hagnaður stærsta smásölurisans, Haga, sem í raun ræður örlögum framleiðslufyrirtækja í matvælaiðnaði, nam í fyrra fjórum milljörðum króna af 76 milljarða veltu. Þetta er munurinn á fákeppnisfyrirtæki á markaði án kvaða og fyrirtæki sem lýtur regluverki og aðhaldi!
Hugsa þarf málið til enda
Stjórnmálamenn og fjölmiðlamenn koma nú fram hver á fætur öðrum og krefjast breytinga á búvörulögum í anda frjálshyggjusjónarmiða. Engar undanþágur skuli leyfðar, markaðslögmál skuli vera algerlega ráðandi og öllu sem heitir samvinna og samlegð vísað á dyr. Skyldu allir sem kveðið hafa upp stóra dóma á undanförnum dögum hafa hugsað dæmið til enda?
Ég vil taka það fram að ég hef skilning á afstöðu keppinautarins sem kærði Mjólkusamsöluna. Þar er um að ræða duglegan aðila með ríka sjálfsbjargarviðleitni sem ég virði. Það er ekki þar með sagt að ég telji að hann sé að leiða okkur út á réttar brautir hönd í hönd með Samkeppniseftirlitinu, sem lítur svo á að samskipti í samfélaginu eigi almennt að byggjast á hráum markaðslögmálum. Þar hef ég meira en litlar efasemdir og hef reyndar oft furðað mig á hve langt Samkeppniseftirlitið gengur í því að reyna að sundra öllum þjónustu- og framleiðslueiningum í öreindir sem keppi sín í milli á þeirri forsendu að samkeppni sé alltaf allra meina bót. Svo kann vissulega að vera á ýmsum sviðum en fráleitt alls staðar.
Saga af markaðskreddu á RÚV
Á síðustu árum mínum sem starfsmaður Sjónvarpsins á níunda áratug síðustu aldar urðu stjórnendur um tíma fyrir pólitískri vitrun. Stofnuninni var sundrað í fjölda rekstrareininga og áttu þær að versla sín í milli. Þetta þótti mörgum hljóma vel og hljóta að leiða til hagræðingar. Ef kvikmyndadeildin verðlegði sig of hátt þá yrði leitað að ódýrari kosti. Þannig gerðist það að kvikmyndagerðamenn Sjónvarps sátu um skeið auðum höndum á meðan fréttastofan nýtti sér ódýrt bílskúrsfyrirtæki úti í bæ. Þetta kom fréttastofunni vel. Hún sparaði. En Sjónvarpið tapaði og þar með eigandinn, þjóðin. Að lokum sáu menn hvílíkt endemis rugl þetta var og sneru til fyrri vegar og einbeittu sér að því að vinna vel saman þvert á deildir og í anda þess sem ég leyfi mér að kalla heilbrigða skynsemi.
Beiðni Sindra
Þar kemur að ósk formanns Bændasamtakanna, Sindra Sigurgeirssonar, sem biður okkur að skoða málin af yfirvegun og sanngirni og þá hvort núverandi kerfi geti hafa reynst farsælt og verið til góðs fyrir neytendur og fyrir bændur.
Hitt þurfi einnig að gaumgæfa hvort líklegt sé að með frjálsum markaðsviðskiptum að hætti Samkeppniseftirlitsins - sem lætur sér ekki nægja að hafa eftirlit með lögum heldur vill einnig ráða hvernig lögin eru - hefðu mjólkurvörur lækkað að raungildi ár frá ári allar götur frá 2004, samtals 15- 20% og ávinningur bænda í mjólkurverði verið svipaður!
Hvarvetna á Vesturlöndum er einhvers konar stýrikerfi um mjólkuriðnaðinn til þess að halda utan um hagsmuni neytenda og bænda. Látum þessa umræðu verða tilefni til að skoða þessi kerfi, finna hvar best hefur tekist til áður en kreddumönnum verður gefinn laus taumurinn einsog í Sjónvarpinu forðum.