Opið bréf til fjármálaráðherra

Birtist í Mbl
Í síðustu viku var greint frá því að ríkisstjórnin hefði ákveðið að gera samning við fyrirtækið Securitas um rekstur á elliheimilum á grundvelli svokallaðrar einkaframkvæmdar. Þetta ætti ekki að þurfa að koma neinum á óvart því ríkisstjórnin hefur ekki farið í grafgötur með þann ásetning sinn að innleiða einkaframkvæmd í almannaþjónustunni á Íslandi. Fyrir íslenskt þjóðfélag er hér hins vegar grafalvarlegt mál á ferðinni og er nauðsynlegt áður en haldið er lengra út á þessa braut að ráðamenn geri grein fyrir áformum sínum, hve langt verður gengið í einkavæðingu velferðarþjónustunnar og hvað þar hangi á spýtu. Því erindi er hér með komið á framfæri við fjármálaráðherra. Þegar þessi mál hefur borið á góma hefur það hent að ráðamenn hafa ekki viljað kannast við eigin verk. Það henti til dæmis fjármálaráðherra í umræðu um einkaframkvæmd á Alþingi skömmu fyrir jól.

OECD og ríkisstjórn Íslands

Tilefni umræðnanna var nýútkomin skýrsla OECD. Þar voru íslensk stjórnvöld lofuð og prísuð fyrir framgöngu sína í einkavæðingu auk þess sem ráðlagt var um næstu skref. Í skýrslunni sagði meðal annars um aldrað fólk og elliheimili: „Hægt væri að takmarka kostnað ríkissjóðs vegna umönnunar aldraðra með því að leggja á hærri þjónustugjöld. Eins og er greiða aldraðir á hjúkrunarheimilum lítið meira en lágan grunnlífeyri fyrir þjónustuna. Þótt greiðslur ættu að hækka jafnhliða því sem lífeyrisgreiðslur hækka er ólíklegt að kostnaður við vist á hjúkrunarheimili verði greiddur að fullu. Svigrúm er til að auka þjónustugjöld með því að lækka þann hluta af lífeyrisgreiðslum sem einstaklingar á hjúkrunarheimilum halda eftir. En í ljósi eigna aldraðra, ættu stjórnvöld að íhuga að fara fram á að hluti þeirra eigna verði notaður til að greiða fyrir dvölina á hjúkrunarheimilum, þótt ekki væri nema í því formi að safna skuld við ríkissjóð sem yrði greidd að lokum. Í þessu ljósi yrði að setja reglur sem takmörkuðu hættuna á því að einstaklingar neyttu eigna sinna snemma eða ánöfnuðu þeim til barna sinna.“

Þegar vísað var til þessarar skýrslu í umræðum á Alþingi brást fjármálaráðherra hinn versti við og er gott til þess að vita að hann skyldi telja út í hött að setja öldruðu fólki stólinn fyrir dyrnar um ráðstöfun eigna sinna. En hvað með þann kjarna í ábendingum OECD sem lýtur að þjónustugjöldum og nauðsyn þess að hækka þau? Er það ekki þegar allt kemur til alls í fullu samræmi við áform ríkisstjórnarinnar í tengslum við einkaframkvæmd velferðarþjónustunnar, þar á meðal á elliheimilum?

Hvað er einkaframkvæmd?

Einkaframkvæmd felur það í sér að samið er við fyrirtæki um að reisa og reka stofnanir sem sinna þjónustu sem samstaða er um að samfélagið sinni. Þetta getur átt við um skóla, sjúkrahús, elliheimili, fangelsi, veitukerfi og nánast hvers kyns starfsemi sem þjóðfélagið þarf lífsnauðsynlega á að halda. Enda þótt einkaframkvæmdin hafi reynst dýrari en fjármögnun og rekstur í höndum hins opinbera hefur hún engu að síður víða orðið fyrir valinu. Ástæðan er að hluta til pólitísk, þ.e. byggir á þeirri trúarsannfæringu að alls staðar þar sem því verður komið við eigi að láta markaðsfyrirtæki annast rekstur en alls ekki hið opinbera. Ekki þarf að koma á óvart að stjórnmálaflokkar tengdir fjármagni skuli halda þessu hagsmunatengda sjónarmiði mjög á lofti.

Hitt er svo einnig staðreynd að með einkaframkvæmd má auðveldlega fela opinberar skuldir, yfirfæra þær úr bókhaldinu og yfir í pólitískar skuldbindingar. Þannig er lánsfjármagn sem notað er til að reisa stofnanir í einkaframkvæmd fært í skuldadálka viðkomandi fyrirtækis en hjá hinu opinbera er hins vegar að finna loforð og skuldbindingar um að sjá fyrirtækinu fyrir verkefnum út samningstímann, tvo eða þrjá áratugi eftir atvikum.

Þetta fyrirkomulag byggir ekki á framsýni heldur ótrúlegri skammsýni og er reyndar undarlegt að á tímum jafn örra breytinga og við nú lifum skuli stjórnvöld vera reiðubúin að að njörva okkur niður með þessum hætti til langs tíma. En það sem ekki er síður alvarlegt er að þetta nýja fyrirkomulag er mun kostnaðarsamara en þegar reksturinn er á vegum ríkis eða sveitarfélaga. Þar kemur til hærri fjármagnskostnaður en einnig hitt að nú eru komnir til sögunnar eigendur og fjárfestar sem heimta arð af fjárfestingum sínum. Þegar því er haldið fram að Íslendingar hafi þegar allt kemur til alls um langt skeið búið við einkarekstur margra heilbrigðisstofnana með ágætum árangri þá gleymist að þar er um að ræða starfsemi sem sprottin er úr jarðvegi verkalýðshreyfingar eða samtökum sjúklinga með það markmið eitt að leiðarljósi að veita þjónustu eins og tíðkast hjá ríki og sveitarfélögum. Með einkaframkvæmdinni er hins vegar hugsunin sú að byggja þessa starfsemi upp eins og hvern annan atvinnurekstur sem settur er á fót til að skapa eigendum sínum arð. Þessu tvennu er engan veginn saman að jafna.

Alvarlegur veikleiki

Í þessu liggur alvarlegasti veikleiki einkaframkvæmdar innan velferðarþjónustunnar. Iðulega hefur það gerst að fyrirtæki, sem treyst hefur verið fyrir viðkvæmri þjónustu, til dæmis sjúkrastofnunum og elliheimilum, hafa leitað allra bragða til að draga úr þjónustu til þess eins að fullnægja kröfum eigenda um arðgreiðslur.

Fjölþjóðafyrirtækið ISS, sem fyrir nokkrum dögum keypti hreingerningardeild Securitas á Íslandi, rekur sjúkrahús og elliheimili víða um heim. Þetta fyrirtæki hefur sætt harðri gagnrýni í Svíþjóð, þar sem það rekur elliheimili, fyrir að vanrækja vistmenn. Í reynd liggur það í augum uppi að sú freisting er fyrir hendi hjá fyrirtæki af þessu tagi að draga úr aðhlynningu, fæði og umönnun til að ná kostnaði niður. Auðvitað má reyna að koma við aðhaldi og eftirliti til að sporna gegn þessu. En það er á brattann að sækja ef hvatinn að baki rekstrinum er gróðavon en ekki velferð þeirra sem þjónustunnar eiga að njóta.

En víkjum aftur að kostnaðinum. Hvernig geta sveitarfélög og ríki brugðist við hækkandi útgjöldum vegna einkaframkvæmdar? Hér koma tvær leiðir til álita, annars vegar að hækka skatta, hins vegar að láta notendur sjálfa borga. Ríkisstjórn Íslands hefur valið síðari kostinn. Í bæklingi um einkaframkvæmd sem Fjármálaráðuneytið gaf út í júní árið 1998 segir að leggja beri „…áherslu á að sem stærstur hluti tekna rekstraraðila sé fenginn með notendagjöldum.…“

Enda þótt Geir H. Haarde fjármálaráðherra vilji ekki ganga svo langt að banna öldruðu fólki að ráðstafa eignum sínum þá stendur hitt eftir að fyrir þeirri ríkisstjórn sem hann á sæti í vakir að fjármagna rándýra einkaframkvæmd í þágu útvalinna með auknum þjónustugjöldum. Með öðrum orðum, rándýr einkaframkvæmdin verður á kostnað aldraðra þegar fram líða stundir. Í sjónmáli eru stórhækkaðar álögur á þá. Auðvitað munu sumir geta borgað. Aðrir munu hins vegar eiga erfitt með það. Þetta er sú ávísun sem fjármálaráðherra er að gefa út þessa dagana með einkaframkvæmd velferðarþjónustunnar. Þetta er ávísun á misrétti.