ÞAÐ ER HÆGT AÐ LAGA RÍKISÚTVARPIIÐ ÁN HÁEFFSINS
Birtist í Morgunblaðinu 19.04.06.
Menntamálaráðherra, Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir, segir það vera brýnt hagsmunamál að breyta Ríkisútvarpinu í hlutafélag. Nýráðinn útvarpsstjóri, Páll Magnússon, tekur undir með ráðherra og ríkisstjórn og segir það vera mikið hagsmunamál að stjórnarfrumvarpið um RÚV hf verði samþykkt. Vísar hann m.a. máli sínu til stuðnings til þriggja Norðurlandanna, Finnlands, Svíþjóðar og Noregs (sbr. Mbl. 12. apríl), þar sem útvarpsstöðvarnar eru hlutafélög.
Ekki veit ég hve vel ígrundaður þessi samanburður útvarpsstjórans er. Það er vissulega rétt að þjóðarútvarpsstöðvarnar í þessum löndum eru hlutafélög. Sögulegur bakgrunnur er hins vegar mismunandi. YLE í Finnlandi var upphaflega stofnað sem hlutafélag í einkaeigu og kom ríkið á seinni stigum inn í eignarhaldið. Í Svíþjóð er byggt á gamalgróinni hefð þar sem aðskiljanlegum aðilum hefur verið tryggð aðkoma að stofnuninni. Hvað Noregi viðkemur, þá var það svo að NRK, ríkisútvarp þeirra Norðmanna hafði verið mjög miðstýrð stofnun áður en rekstrarforminu var breytt árið 1996. Allar ákvarðanir, stórar og smáar, þar með taldar heimildir um fjölgun starfsmanna, þurftu að fara í gegnum ráðuneyti og jafnvel þingnefndir áður en þær komust til framkvæmda. Slíkt kerfi var óbærilega þungt í vöfum og skiljanlegt að menn vildu breyta um form. Ríkisútvarpið íslenska er ekki í sambærilegri stöðu og norska útvarpið var í. Í fyrsta lagi er það svo að miðstýring í ríkiskerfinu hér á landi er nú miklu minni en áður var, bæði hvað snertir mannahald, kaup og kjör og aðrar ákvarðanir. Í öðru lagi er Ríkisútvarpið svokölluð B-hlutastofnun og sem slík mjög sjálfráð um allar sínar gjörðir. Þegar Rás 2 var sett á laggirnar á sínum tíma gerðist það með þeim hætti að Andrés Björnsson, þáverandi útvarpsstjóri, skipaði þriggja manna nefnd til að skoða kosti í stöðunni og í kjölfarið undirbúa stofnun rásarinnar. Skömmu síðar var opnað fyrir Rás 2!
Varla getur þetta talist þunglamalegt kerfi. Ég hef einnig velt því fyrir mér hvort Ríkisútvarpið og stjórnendur þess, hafi verið látnir njóta sannmælis í oft óvæginni gagnrýni í þeirra garð á undanförnum árum. Þar vísa ég í framfarir á ýmsum sviðum í samræmi við kröfur tímans; lenging sjónvarpsdagskrár, þróun Rásar 2 og dægurmálaumfjöllunar, starfsemi svæðisstöðva, textavarp, RÚV-vefur, flutningur og tækjavæðing í Útvarpshúsinu o.fl. Jafnframt hefur verið hlúð að hefðum menningarútvarpsins. Auðvitað eru skoðanir skiptar um áherslur í dagskrá hverju sinni en hin dökka mynd sem dregin er upp af ríkisstofnuninni RÚV á ekki við hvað þessa þætti áhrærir. Að sjálfsögðu hefði mátt gera miklu betur með rýmri fjárráðum.
Metnaðarleysi menntamálaráðherra
Í samanburðarfræðum sínum nefnir Páll Magnússon ekki eitt Norðurlandanna, þ.e. Danmörku. Það mætti gjarnan verða honum og menntamálaráðherra sérstakt rannsóknarefni, hvernig á því geti staðið að Danmarks Radio, ríkisstofnun sem fjármögnuð er með afnotagjöldum, gat framleitt og selt til 42 Evrópulanda Matador - margverðlaunaðan þátt, eða Króníkuna, eða Taxa, eða Rejseholdet - eða það sem safnar Íslendingum fyrir framan viðtækin - sakamálaþáttinn Örninn sem fékk alþjóðleg verðlaun fyrir nokkrum mánuðum, eins og fleiri þættir, sem DR hefur framleitt? Og hvað er það í danska ríkisrekstrinum og afnotagjöldunum sem er öðruvísi en hjá Ríkisútvarpinu? Vildi menntamálaráðherra gera grein fyrir því? Ætli stöðu Ríkisútvarpsins megi ef til vill skýra út frá metnaðarleysi þeirra þriggja ráðherra Sjálfstæðisflokksins, sem hafa verið æðstu yfirmenn stofnunarinnar undanfarin mörg ár? Ætli stöðu RÚV megi rekja til sveltistefnu; til andstöðu ráðherranna við menningarstofnunina, andstöðu, sem nú að lokum er að leiða til þess að Ríkisútvarpinu verður, ef illa fer, breytt í einkafyrirtæki með liðsstyrk þeirra sem opnir eru í báða enda í versta skilningi þess hugtaks!
Beitum skynsemi til breytinga
Sitthvað hefur verið gagnrýnt hjá RÚV og má margt betur fara þar í stjórnsýslunni. En mikilvægt er að þær breytingar sem gerðar verða á lagaumgjörð stofnunarinnar komi til móts við rökstudda gagnrýni og sníði af raunverulega annmarka. Það gerir stjórnarfrumvarpið ekki enda engan rökstuðning að hafa frá ríkisstjórninni, annan en staðhæfingu um að hlutafélagaformið sé gott! Það er mikið rétt að hlutafélagaformið er ágætt þar sem hluthafar eru fleiri en einn og veita viðkomandi starfsemi raunverulegt aðhald sem fyrirtæki á markaði. Ríkisútvarpið er hins vegar menningar- og þjónustustofnun sem rekin er með önnur markmið að leiðarljósi en fyrirtæki sem ætlað er að skapa eigendum sínum arð. Ég hvet áhugafólk um framtíð Ríkisútvarpsins að kynna sér frumvarp þingflokks VG um Ríkisútvarpið. Samkvæmt því yrðu gerðar umtalsverðar breytingar á stjórnsýslu stofnunarinnar. Þær myndu gera stjórnsýsluna í senn markvissari og lýðræðislegri. Losað yrði um pólitískt meirihlutavald yfir stofnuninni, pólitískar mannaráðningar yrðu úr sögunni og fleiri straumum úr þjóðfélaginu veitt að Ríkisútvarpinu en verið hefur til þessa. Frumvarp ríkisstjórnarinnar herðir hins vegar hin pólitísku tök og færir pólitískt ráðnum útvarpsstjóra nánast alræðisvald í rekstri stofnunarinnar, bæði yfir mannahaldi og framkvæmd dagskrár. Skyldi eiganda Ríkisútvarpsins, íslensku þjóðinni, finnast það vera eftirsóknarverður kostur? Væri ekki rétt að spyrja þjóðina, þótt ekki væri nema óbeint, með því að fresta samþykkt stjórnarfrumvarpsins fram yfir næstu kosningar?