TVÆR STÉTTIR Í ÚTRÝMINGARHÆTTU

Birtist í helgarblaði Morgunblaðsins 26/27.10.19.
Nýlega átti ég samtal við mikils metinn lögspeking. Sá er vel að sér í fræðunum og þekkir einnig refilstigu þjóðfélagskerfa og þankagang sem þar er í tísku hverju sinni.

Til tals kom úrskurður Mannréttindadómstólsins í Strassborg á dögunum um skipan dómara í Landsrétt sem íslensk stjórnvöld hafa nú áfrýjað. Viðmælandi minn sagðist handviss um að niðurstaðan yrði óbreytt. Ég hváði og spurði hvort engin takmörk væru fyrir því hve kokvíðir menn væru á þeim bænum þegar gleypa þyrfti vanhugsaðar niðurstöður kolleganna eins og mér þætti vera augljóst í þessu tilviki.

Þú verður að skilja, sagði hann, að málið snýst ekki um hvað stendur nákvæmlega í lagatextum sem dómstóllinn túlkar hverju sinni heldur snýst þetta um stefnu og áherslur. Hvert stefna eigi þjóðfélaginu?

Varla er það hlutverk dómstóla, greip ég inn í, það er viðfangsefni lýðræðisins að ákveða hvernig við viljum þróa okkar samfélag.

En viðmælandi minn hélt ótrauður áfram … og stefnan í Evrópu, hjá dómstól Evrópuráðsins í Strassborg, að ekki sé nú minnst á réttarkerfi Evrópusambandsins, er sú að stugga beri við allri aðkomu stjórnmálamanna að þessu kerfi.

Enn hváði ég.: Ég hef skilning á því að menn vilji ekki hleypa stjórnmálamönnum inn í réttarsalinn. En áttu við að skipan manna í stöður í dómskerfinu eigi að vera prívatmál réttarfarsstéttarinnar og að allt hljóti að vera óhreint, ef þá ekki bein spilling, þegar fulltrúar kjörnir af þjóðinni koma nærri? Sjálfum finnst mér við hafa fundið ágæta blöndu við ráðningu dómara, þótt á hafi skort að sú blanda væri fagmannlega hrist.

Já, það er viðhorfið, og svo illa er komið fyrir stjórnmálastéttinni hvað trúverðugleika áhrærir að þessu leyti, að fáir verða til að andmæla, eða gerir þú þér ekki grein fyrir því að stjórnmálastéttin er með framferði sínu að útrýma sjálfri sér?

Ef svo er komið, maldaði ég í móinn, þá er það mín tilfinning að hið sama kunni að henda starfsmenn réttarkerfisins – dómara og lögmenn - að þeir gætu verið í þann veginn að koma sér á válista hjá almenningi. Þeim þykir ekki verra að lögin og reglurnar sem þeir fá í hendur séu almennar, helst ónákvæmar sem þá gefi þeim vald til að túlka og móta framkvæmdina og þar með farvegi og framvindu þjóðfélagsþróunarinnar. Og ef í ofanálag það viðhorf verður ríkjandi hjá almenningi að þessi stétt þyki uppteknari af sjálfri sér en almannahag, þá er sú hætta raunverulega fyrir hendi að tiltrúin sem hún nýtur þverri.

Þegar hér var komið sögu var mér farið að hitna í hamsi, var þó ekki byrjaður að ræða það undarlega ráðslag Mannréttindadómstólsins í Strassborg að hvítþvo fjármálamenn, sem dæmdir hafa verið heima fyrir, með úrskurðum sínum um formgalla og gera þannig svik og pretti milljarðamæringa að engu! Þetta horfum við upp á þessa dagana undir húrrahrópum fjölmiðla sem handgengnir eru sömu aðilum. Þeir láta ekki þar við sitja heldur vara við því sýknt og heilagt að gagnrýna fjölþjóðlega dómstóla því þannig – segja þeir - gröfum við undan réttarríkinu!

Ég er vissulega sammála viðmælanda mínum um að ástæða er til að hafa áhyggjur af þverrandi trúverðugleika stjórnmálastéttarinnar en það breytir því ekki að sjálfhverfum réttarfarsstéttum sem vilja ráða um framvinduna í þjóðfélaginu ber einnig að hugsa sinn gang.

Nú hef ég skilið það svo að aðkoma réttarkerfisins á meginlandi Evrópu sé þrengri að þessu leyti en gerist með þjóðum sem byggja á engilsaxneskum hefðum. Þær hefðir tryggja dómstólum svo rúmt hlutverk að dómarar túlka ekki einungis lögin og beita réttarreglum, heldur setja þeir beinlínis lög með dómafordæmum. Spurning er hvort meginlandshefðin í Evrópu sé að sækja í þennan farveg; hvort sama virðingarleysi gagnvart þrískiptingu valdsins og stjórnmálastéttin er vænd um fyrir sitt leyti sé að ágerast í dómskerfinu á meginlandinu. Réttarfarsstéttirnar komist hins vegar upp með þetta gagnvart ráðandi öflum vegna þess hve undirgefnar þær eru þessum öflum. Á fínu máli er þessi undirgefni, eins og hún birtist í okkar samtíma, kölluð markaðshyggjuhalli.

En hvað getur almenningur gert?
Svarið er augljóst. Við eigum að gagnrýna; stjórnmálamenn fyrir að misnota vald sitt og ósamkvæmni á milli orða og síðan athafna þeirra fyrir og eftir kosningar og sama gildir um réttarkerfið. Við hlítum niðurstöðum þess enda ekki viðfangefnið að brjóta það niður – en við gagnrýnum ef þurfa þykir. Réttarkerfið, ekkert síður en stjórnmálin, þarf á aðhaldi og gagnrýni að halda. Það er þögnin sem er varasöm.

Að einu leyti er ekki hægt að bera stjórnmálastéttina og réttarfarsstéttina saman.

Fari svo að hefðbundin stjórnmálstétt hverfi af sjónarsviðinu – með fulltrúalýðræði og þingræði – sem vel getur gerst, þá eigum við beint lýðræði upp á að hlaupa. Það þurfa ekki að vera slæm skipti.

Missi réttarfarsstéttirnar hins vegar trúverðugleika sinn þá væri illa komið. Þá er sjálft réttarríkið í hættu.

Því er mikið í húfi að við gerumst ekki sofandi sauðir.
Þá eru villikettir betri.