UM ÁBYRGÐ Í ATVUNNULÍFI OG SAMFÉLAGI

Birtist í Morgunblaðinu 29.08.05
Einkavæðing fyrirtækja og stofnana í almannaeign hefur verið mál málanna á síðustu árum. Rökin fyrir einkavæðingunni hafa verið þau að stjórnmálamenn eigi að sjá um stjórnmálin, þeir eigi að setja samfélaginu reglur, "einstaklingar" eins og það yfirleitt heitir, eigi að sjá um rekstur fyrirtækja. Þannig verði þau rekin með meiri hagkvæmni í huga og þar af leiðandi minni tilkostnaði, sem svo aftur tryggi eigendunnum arð og neytandanum ódýrari vöru og þjónustu. Þetta er kjarninn í markaðslögmálinu. Á markaði séu pólitísk afskipti af rekstri slæm; slík afskipti eigi einfaldlega heima á öðrum vettvangi.
Á undangengnum árum hefur lagasmíð að verulegu leyti verið sniðin með þetta í huga. Þegar ný rammalöggjöf var sett um lífeyrissjóði 1996, var til dæmis, sett ákvæði þess efnis að lífeyrissjóðum væri óheimilt að fjárfesta nema þar sem arður væri mestur, þó að því tilskyldu að fjárfestingin væri talin traust. Fram að þeim tíma höfðu lífeyrissjóðir iðulega verið notaðir til verkefna sem voru talin styrkja innviði samfélagsins. Hér eftir skyldi þetta vera ólöglegt nema að sannað þætti að fjárfestingin gæfi af sér hámarksarð miðað við aðra valkosti. Nokkuð hefur verið togast á um túlkun þessa lagaákvæðis og hef ég til að mynda iðulega talað fyrir því sjónarmiði að forsenda þess að lífeyrissjóðirnir gætu dafnað til framtíðar væri traust samfélag og efnahagslíf og af þeim sökum bæri lífeyrissjóðunum að hafa jafnan hagsmuni alls efnahagslífsins í huga, t.d. bæri þeim að leggja sitt af mörkum til að halda vaxtakostnaði niðri. Ella kæmi það í bakið á lífeyrissjóðunum síðar. Margir telja þetta alls ekki liggja í augum uppi og ekki standast löggjöfina, hvað þá þegar talað er um að lífeyrissjóðirnir hafi skyldur gagnvart húsnæðiskerfinu. Það er umhugsunarvert að það skuli vera álitamál hvort löggjöfin heimili að sýnd sé samfélagsleg ábyrgð!
Einn þáttur í röksemdum fyrir hlutafélagavæðingu og einkavæðingu ríkisstofnana var sá, að með því að gera þau að hlutafélögum gætu þau betur athafnað sig á markaði, keypt og selt í dótturfyrirtækjum, sameinast öðrum og yfirleitt hagað sér eins og önnur fyrirtæki á markaði. Þetta myndi gagnast eigendum, en ekki síður neytendum í lægra vöruverði. Aftur þarna þótti lykilatriði að skilja að stjórnmál og samfélagsleg afskipti annars vegar og rekstur fyrirtækis hins vegar. Þetta var nefnt varðandi Landssímann á sínum tíma, Ríkisútvarpið nú og íbúðalánakerfið, svo dæmi séu nefnd.

Öllu snúið á hvolf

Hvað gerist svo? Í fyrsta lagi gerist það að hlutafélagavæddum ríkisfyrirtækjum er legið á hálsi fyrir að gera nákvæmlega það sem boðendur breytinga höfðu talað fyrir. Þegar þau sækjast eftir auknum umsvifum og fara að athafna sig á markaði eru þau sögð standa í vegi fyrir öðrum fyrirtækjum á markaði, stærðarhagkvæmnin sé þeim óeðlilega í vil og því nauðsynlegt að setja þeim skorður. Þessar raddir þagna ekki fyrr en fyrirtækin hafa verið seld úr samfélagslegri eign. Mér segir hugur að ef tveir stærstu bankarnir kæmust yfir Íbúðalánasjóð og skiptu honum með sér, væri allt talið vera í himnalagi með þá stofnun af hálfu þeirra sem nú gagnrýna hana sem mest.
Í öðru lagi gerist það að eigendur og stjórnendur einkavæddra fyrirtækja fara að gera nákvæmlega það sem þeim áður þótti forboðið. Þeir hefja nú pólitísk afskipti, með því að láta fjármuni renna til verkefna, sem eru alls ótengd rekstri viðkomandi fyrirtækis. Þannig fór hlutafélagavæddur Landssími að styðja við bakið á peningalega aðþrengdu Listasafni Íslands, og einkavæddir ríkisbankar dæla nú peningum í listir og heilbrigðisþjónustu.

Völd og stefnumótun frá samfélagi til fyrirtækja?

Fjármagsneigendur þurfa ekki að óttast að "hér sé sósíalismi kominn á kreik", segir Þorkell Sigurlaugsson í grein í  Viðskiptablaðinu 29. júní sl. þar sem hann talar fyrir "þjóðfélagslegri ábyrgð fyrirtækja", því "hér er verið að tala um að þetta verði gert á forsendum fyrirtækjanna". Það er alltaf gott þegar menn tala skýrt og Þorkell á lof skilið fyrir það.
Í þessa veru, þó ekki eins afdráttarlaust, talaði Halldór Ásgrímsson, forsætisráðherra í ávarpi sínu til þjóðarinnar 17.júní sl.. Hann sagði m.a.:"Frelsinu fylgja ábyrgð og skyldur, og í litlu þjóðfélagi er sérstaklega mikilvægt að hinir stærri axli samfélagslega ábyrgð sína, svo hinir minni fái notið sín í ríkari mæli. Ríkisvaldið ber þar vitanlega mesta ábyrgð, en ekki alla. Fyrirtæki bera samfélagslega ábyrgð, sérstaklega gagnvart starfsmönnum. Þeim ber að nýta hagnað til að byggja upp. Það er eðlilegt að þau taki þátt í mikilvægum málum á sviði menningar og velferðar. Þeim ber ekki síst að leggja fram fjármuni til að efla nýsköpun og fjölbreytni í atvinnulífi. Þar geta þau lagt meira af mörkum, ekki síst stærstu fjármálafyrirtæki landsins. Ríkisstjórnin vill samstarf um það og skapa til þess nauðsynlegan farveg í formi öflugra sjóða sem við eigum ekki í dag".

Almenningur gæti risið upp

Á þessu máli eru vissulega fleiri en ein hlið. Auðvitað er æskilegt að allir, einstaklingar og fyrirtæki sýni félagslega ábyrgð. Undir það skal tekið með forsætisráðherra. En hversu langt skal gengið á kostnað þeirra sjónarmiða sem höfð voru að leiðarljósi við einkavæðinguna, þ.e. að ná niður kostnaði og þar með verði til kaupandans? Og hvað með pólitíska aðkomu fyrirtækja að samélagsmálum? Var það ekki einmitt slíkt, sem var talið pólitískt stýrðum stofnunum og fyrirtækjum til foráttu?
Þorkell Sigurlaugsson segir í fyrrnefndri grein að aðstæður hafi breyst: "Flestum er nú að verða það ljóst að hlutverk atvinnulífsins mun aukast í kjölfar minni áherslu ríkisvaldsins. Þess vegna þurfa fyrirtækin að móta sér stefnu og finna leiðir til að taka þátt í samfélagslegum verkefnum...Ef fyrirtækin aðlaga sig ekki að þessum breyttu tímum er hættan sú að almennigur rísi upp gegn núverandi þjóðskipulagi." Ég skal játa að ýmislegt verra gæti ég hugsað mér að henti en að almenningur risi upp gegn þjóðfélagi gegndarlausrar misskiptingar og krefðist pólitískra áhrifa sem hann hefur verið sviptur á fölskum forsendum.

Vill forsætisráðherra draga úr lýðræði?

Gæti nú verið að Einar K. Guðfinnsson, alþingismaður, hafi nokkuð til síns máls þegar hann spurði nýlega hvers vegna bankarnir lækkuðu ekki vexti og þjónustugjöld í ljósi gífurlegs hagnaðar?  Gæti þessi spurning ekki líka átt við á ýmsum öðrum sviðum í atvinnulífinu? Æskilegt væri að forsætisráðherra botni nú ræðu sína frá í júní og segi okkur hvort það sé virkilega vilji Framsóknarflokksins að færa auðmönnum þessa lands umboð sem áður hvíldi hjá lýðræðislega kjörnum fulltrúum þjóðarinnar þannig að Íslandi verði að öllu leyti stýrt "á forsendum fyrirtækjanna", eða auðvaldsins eins og það einhvern tímann var kallað? Er ekki heillavænlegara þegar allt kemur til alls, að fyrirtækin greiði skatta til samfélagsins og einbeiti sér að því að framleiða vöru og þjónustu á góðum kjörum?
Við skulum ekki gleyma því, að krafan um lækkun skatta á fyrirtæki og efnamenn, er krafa um að færa peninga frá samneyslunni til forsvarsmanna fyrirtækja, sem ásælast völd og, eins og við höfum fengið að kynnast, sviðsljósið einnig, til að fara sínu fram sem stjórnmálamenn nýrra tíma. Í þeirra draumalandi er gert út um stefnumarkmið í samfélaginu samkvæmt þeirra eigin geðþótta og á "forsendum færirtækjanna".