VÖNDUM UMRÆÐUNA UM RANNSÓKNARHEIMILDIR

DV -

Birtist í helgarblaði DV 13.-15.12.
4. apríl sl. birti DV fróðlega grein um flugumenn lögreglu sem beitt hafa sér innan grasrótarsamtaka í Evrópu. Rætt var við þýska þingmanninn Andrej Hunko, en hann hefur verið ötull baráttumaður gegn slíkum rannsóknaraðferðum lögreglu, enda sé með öllu ólíðandi að yfirvöld njósni um grasrótarhópa og félagasamtök með þeim hætti sem gert hefur verið.
DV hefur, líkt og fjölmiðlar víðs vegar um Evrópu, áður gert þetta að umfjöllunarefni í tengslum við fregnir af Mark Kennedy, breskum lögreglumanni sem sigldi undir fölsku flaggi og tók sér stöðu innan umhverfisverndarhópa og annarra félagasamtaka. Kennedy var ekki eingöngu njósnari (sem á sér enga réttlætingu) heldur var hann í hópi lögreglumanna sem tóku að sér það hlutverk að afvegaleiða grasrótarbaráttu með því leggja til og ráðast jafnvel í ólöglegar og harkalegar aðgerðir, sem væru til þess fallnar að sverta hópinn og málstaðinn. Þetta er forkastanlegt.
Einn þeirra hópa sem Kennedy tók sér stöðu innan var Saving Iceland sem barðist gegn stíflugerð á Kárahnjúkum. Þegar þessar upplýsingar komu upp á yfirborðið óskaði ég sem innanríkisráðherra eftir svörum frá íslensku lögreglunni um það hvort hún hefði átt í samskiptum við erlend lögregluyfirvöld í tengslum við pólitísk grasrótarsamtök þegar framkvæmdirnar á Kárahnjúkum stóðu yfir.
Fékk ég staðfestingu á að svo hefði verið en í skýrslu Ríkislögreglustjóra, sem gerð var opinber, kemur fram að samstarf hafi verið milli íslenskra og erlendra löggæsluyfirvalda um miðlun upplýsinga vegna aðgerða mótmælenda við Kárahnjúka.
Í umfjöllun sinni gerir blaðamaður DV mig að sérstökum talsmanni rýmri rannsóknarheimilda og heldur því fram að  það sé mat mitt „að ný lög um forvirkar rannsóknarheimildir komi í veg fyrir njósnir af þessu tagi." Þessu hef ég aldrei haldið fram og tel ég því vert að koma leiðréttingu á framfæri.

Skýrar rannsóknarheimildir

Þegar fjallað er um rannsóknarheimildir lögreglu þarf að greina á milli þeirra heimilda sem krefjast dómsúrskurðar, s.s. símhlerun og notkun eftirfararbúnaðar, og hinna sem krefjast ekki dómsúrskurðar.
Lögregla getur aðeins hlerað síma að fengnum dómsúrskurði og til að fá hann þarf brotið sem til rannsóknar er að varða að lögum átta ára fangelsi eða meira, eða að annað hvort almannahagsmunir eða einkahagsmunir krefjist rannsóknar. Þá er eingöngu heimilt að veita slíkan úrskurð ef ljóst þykir að aðrar rannsóknaraðferðir dugi ekki og að ætla megi að með hlerun fáist upplýsingar sem geti skipt miklu fyrir rannsókn málsins.
Rannsóknaraðgerðir sem ekki þarf dómsúrskurð fyrir geta t.d. verið fólgnar í því að fylgjast með fólki í almannarýminu eða villa á sér heimildir í eigin persónu eða gegnum netið.  Segja má að þetta sé eitthvað sem „hver sem er" gæti framkvæmt enda þarf engan sérstakan tæknibúnað til. En til að traust ríki þurfa að gilda skýrar og afmarkaðar reglur um slíkar rannsóknarheimildir, þegar lögregla í hlut.  
Þegar ég tók við embætti innanríkisráðherra voru í gildi nokkrar reglugerðir um rannsóknaraðferðir lögreglu; reglugerðir sem aldrei komu fyrir almannasjónir. Í maí 2011 var bætt úr þessu með reglugerð sem á sér stoð í sakamálalögum en þar segir að ráðherra dómsmála geti að tillögu ríkissaksóknara sett reglugerð um þær rannsóknaraðferðir sem ekki er kveðið sérstaklega á um í lögum.
Þar sem um er að ræða heimildir sem ekki þarf dómsúrskurð fyrir - og varnaglanir þar af leiðandi færri - er í reglugerðinni, sem ég setti, tekin út hin hefðbundna vísun til almannahagsmuna og einkahagsmuna, enda er um matskennd hugtök að ræða sem hægt er að túlka með ólíkum hætti. Þess í stað er nú vísað til brota sem geta varðað átta ára fangelsi eða meira eða fela í sér brot á tilteknum lagagreinum sem lægri refsing liggur við en teljast engu að síður alvarleg brot, s.s. brot gegn börnum, vændi svo og skipulögð glæpastarfsemi. Rannsóknarheimildir sem áður voru óljósar og opnar eru því nú orðnar skýrar og afmarkaðar.

Á sama máli og Hunko

Þegar Mark Kennedy hreiðraði um sig á Kárahnjúkum voru engar reglur um flugmenn hér á landi. Í því skjóli gat hann unnið sitt starf; athæfi sem stenst engar siðferðilegar kröfur. Í störfum sínum um Evrópu gekk Kennedy lengra en honum var heimilt og gerðist þannig brotlegur í starfi sínu, m.a. með því að stofna til náinna kynna við aktívista.
Samkvæmt þeim reglum sem nú gilda væri hins vegar ekki hægt að senda flugumann inn í félagasamtök á borð við Saving Iceland. Í reglugerðinni er einnig sérstaklega kveðið á um að lögreglumenn megi ekki stofna til kynferðislegs eða tilfinningalegs sambands við uppljóstrara eða einstaklinga sem fylgst er með. Athæfi Kennedys er því með öllu orðið óheimilt hér á landi. Lögregla gæti heldur ekki fylgt mótmælendum eftir með þeim hætti sem gert var á þeim tíma þegar deilt var um stórframkvæmdir á Austurlandi. Með þessu drögum við skýra línu milli félagasamtaka annars vegar og glæpahópa hins vegar, enda deili ég þeirri skoðum með Andrej Hunko að það er ólíðandi að setja grasrótarsamtök sjálfkrafa undir sama hatt og glæpasamtök, með þeim hætti sem gert hefur verið um alla Evrópu og víðar.
Í þessum anda hef ég jafnframt boðað breytingar á lögum þess efnis að ekki sé unnt að beita rannsóknaraðferðum sem kveðið er á um í lögum, s.s. símhlerunum, með vísan til almannahagsmuna eða einkahagsmuna, heldur skuli farin sambærileg leið og í reglugerðinni. Réttarfarsnefnd hefur nú slíkt frumvarp í smíðum.

Einvörðungu skiplagðir glæpir

En á sama tíma og ég gæti að þessum sjónarmiðum sem ráðherra mannréttindamála get ég ekki setið með hendur í skauti þegar lögregla kallar eftir skýrari heimildum til að takast á við skipulögð glæpasamtök hér á landi. Harðnandi veruleiki skipulagðrar glæpastarfsemi dylst engum og hefur DV gert því vel skil á sínum síðum.
Til að bregðast við ákalli lögreglu og upplýsingum sem ég hef frá fólki sem þekkir til þessara glæpasamtaka hef ég sett fram frumvarp á Alþingi sem rýmkar rannsóknarheimildir þegar um er að ræða skipulagða brotastarfsemi. Ég hef hins vegar varað við því að hin raunverulega ógn, sem skipulögð glæpastarfsemi er, verði notuð til að réttlæta víðtækar rannsóknarheimildir og jafnvel stofnun leyniþjónustu, sem virðist eiga upp á pallborðið í pólitískri umræðu.
Skipulögð brotastarfsemi í ávinningsskyni er skilgreind í 175. grein a. almennra hegningarlaga en samkvæmt henni eru skipulögð brotasamtök félagsskapur „þriggja eða fleiri manna sem hefur það að meginmarkmiði, beint eða óbeint í ávinningsskyni, að fremja með skipulegum hætti refsiverðan verknað sem varðar að minnsta kosti 4 ára fangelsi". Frumvarpið gerir ráð fyrir að þegar um slíka glæpahópa er að ræða sé lækkaður þröskuldurinn sem stíga þarf yfir til að geta hafið rannsókn á broti sem hefur hugsanlega enn ekki átt sér stað. Eftir sem áður þarf að liggja fyrir dómsúrskurður og er skýrt tekið fram í greinargerð með frumvarpinu að heimild þessi nái ekki til grasrótarhópa eða pólitískra hreyfinga.
Vegna þess að þröskuldurinn er lækkaður er kveðið á um sérstakt eftirlit með framkvæmd þessarar heimildar. Ekki einasta skal Ríkissaksóknari sinna eftirliti með þessu - eins og öðrum störfum lögreglu - heldur skal embættið gefa allsherjarnefnd Alþingis árlega skýrslu um framkvæmd ákvæðisins. Alþingi mun því geta haft eftirlit með framkvæmd laganna og brugðist við ef ástæða þykir til.

Þegar samfélagslegt traust er rofið

Í umræðu á Alþingi um frumvarpið sagði ég m.a. eftirfarandi: „Við höfum orðið vitni að því sem gerist þegar samfélagslegt traust er rofið, þegar eftirlit yfirvalda teygir sig inn í grasrótarhópa eða pólitísk samtök. Ég gæti rifjað upp kaldastríðstímann, en ég þarf ekki að leita svo langt aftur. Staðfest hefur verið að þegar umhverfisverndarsinnar mótmæltu stíflugerð á Kárahnjúkum var erlendur flugumaður sendur þeirra á meðal [...]. Ég hef orðið var við að margir telja að grasrótarsamtök megi hæglega flokka sem skipulögð brotasamtök og tel því rétt að undirstrika sérstaklega að svo er ekki. Skipulögð brotasamtök fremja glæpi sína í ávinningsskyni og þau eru skýrt skilgreind í lögunum. Þær heimildir sem hér er verið að opna á með þessum lagabreytingum hafa skýra skírskotun og tilvísan í tiltekna lagagrein."
Um leið og ég leiðrétti þann misskilning að ég sé erindreki óskýrra og víðtækra lögregluheimilda þá fagna ég áhuga fjölmiðla á þessu málefni. En einmitt vegna þess hve alvarlegt málefnið er þurfum við að vanda vel til verka ekki aðeins við lagasmíðina og framkvæmd,  heldur líka í umræðunni þannig samfélagið fái rétta mynd af þeim skrefum sem verið er að stíga. Með góðum samfélagsskilningi er hægt að skapa þá sátt um valdheimildir lögreglu sem nauðsynleg er, sem aftur eykur traust á störfum lögreglu og styrkir hana í baráttu við hina raunverulegu glæpamenn.